De afgelopen maanden was er enorm veel aandacht voor de negatieve effecten van sociale media op de democratie. Om een greep te doen uit de stellige beweringen: sociale media zouden bijdragen aan radicalisering en polarisatie, het aantal bedreigingen aan ambtsdragers enorm doen toenemen en ervoor zorgen dat mensen politiek niet meer, onjuist of slechts eenzijdig geïnformeerd zijn.

Terechte zorgen

Een aantal zorgen is volkomen terecht. Het niveau van het politieke debat op veel sociale media laat te wensen over en de online bedreigingen aan met name vrouwelijke politici zijn zeer zichtbaar. Algoritmische aanbevelingen kunnen bijdragen aan deze situatie: op sociale media zouden we vaker aan haat en berichten die al in lijn zijn met wat we al denken worden blootgesteld. Bovendien kan er normvervaging optreden: mensen gaan mogelijk sneller een grens over online dan in het echte leven. Maar op een flink aantal punten is het wetenschappelijk bewijs voor sterk aangezette negatieve effecten beperkt. En de aandacht voor de mogelijkheden die sociale media bieden voor het vergroten van politieke betrokken en depolarisatie hebben in het maatschappelijke debat tegenwoordig al helemaal geen plaats.

Optimisten versus pessimisten

De discussie over de impact van sociale media laat zich traditioneel kenmerken door een sterke scheiding tussen optimisten, die de mogelijkheden van sociale media benadrukken, en pessimisten die vooral wijzen op de bedreigingen. Aan de éne kant bieden sociale media kansen voor de vorming van online gemeenschappen en kunnen een plaats zijn waar mensen zich politiek vrij kunnen uiten. Aan de andere kant wijzen pessimisten op de offline vertaling van online polarisering en radicalisering, met anti-institutioneel geweld als ultieme uitkomst. Zo wordt vaak verondersteld dat de rol die sociale media speelden bij de bestorming van het Capitool groot was.

Empirisch onderzoek

Wetenschappelijk gezien is er echter weinig causaal bewijs voor de invloed van sociale media op polarisatie en radicalisering. Zo laat onderzoek zien dat de invloed van sociale media op politieke betrokkenheid hooguit een aanjager is en geen veroorzaker. Ook voor de veronderstelling dat sociale media zouden bijdragen aan politieke polarisatie is – buiten de specifieke Amerikaanse context – weinig bewijs. En hoewel desinformatie inherent deel is van de schier oneindige hoeveelheid informatie die beschikbaar is, zijn mensen met veel sociaal mediagebruik niet slechter geïnformeerd dan mensen die sociale media links laten liggen. Vaak wordt te gemakzuchtig verondersteld dat bevindingen uit wetenschappelijk onderzoek, dat sterk gedomineerd is door studies in de Verenigde Staten en vooral gaat over Twitter, één op één van toepassing zijn op Nederland. Mede daardoor staren we ons blind op de uitwassen van sociale media, die er zeker zijn, maar gooien daarmee de baby met het badwater weg. Het is tijd voor een herwaardering van de positieve aspecten.

Eigen onderzoek bevat een aantal voorbeelden van de positieve aspecten van sociale media zien. Een studie naar mediagebruik en percepties over electorale integriteit in 25 landen legt bloot dat mensen die voor hun informatie op sociale media vertrouwen beter geïnformeerd zijn in landen waarin de persvrijheid te wensen over laat. Sociale media kunnen in die situatie deels de rol van traditionele media overnemen. Ook in Nederland zien we dat sociale media fungeren als een alternatief voor traditionele manieren van nieuwsconsumptie en bijdragen aan politieke kennis: veel mensen worden via kanalen als Instagram, TikTok en Facebook (deels toevallig) blootgesteld aan nieuws. 

Mogelijkheden

De houding van politiek en samenleving ten opzichte van sociale media vraagt geen paniek, maar realisme en inzicht in de complexiteit van het fenomeen. Aandacht voor online haat en bedreigingen en het gevoel van polarisatie is belangrijk. Maar de invloed van sociale media is niet alleen maar negatief. Bovendien is een beetje conflict op sociale media ook goed. Als gesprekken beleefd zijn, kunnen zij bijdragen aan een gezonde discussie over de problemen in een land. Aan de éne kant moeten de uitwassen worden aangepakt met passende maatregelen. Hier geldt dat er geen panacee is die alle negatieve aspecten verhelpt, maar oplossingen gevonden moeten worden in een combinatie van technische, educatieve, journalistieke en wetgevende perspectieven op dit probleem. Aan de andere kant moeten we ons realiseren dat sociale media een realiteit zijn die ook veel goeds kan brengen en moeten onze inspanningen gericht zijn op het versterken en uitbouwen van dit positieve potentieel.