Tientallen jaren geleden heb ik al eens voorspeld, misschien zonder er zelf helemaal in te geloven, dat de opera’s van John Adams en Peter Sellars over twintigste-eeuwse politieke onderwerpen een klassieke dimensie hebben, die ze ver boven de alledaagsheid kan uittillen, zodat je ze op één hoogte kunt zien met universeel geldige politieke meesterwerken van Shakespeare, Händel en Mozart.

The Death of Klinghoffer uit 1991 over een rampzalige Palestijnse kaping is al eens door Mirjam Koen en Gerrit Timmers in Rotterdam geregisseerd in een voorstelling die die van Sellars zelf verre overtrof. Dit voorjaar klonk Nixon in China uit 1987 als volkomen nieuw in Parijs, met Gustavo Dudamel als dirigent en Valentina Carrasco als regisseur.

Nu kun je in Utrecht Doctor Atomic, uit 2005, zien als een grootscheepse viering van het tweehonderdjarig bestaan van het Utrechts Studenten Concert, met een enorm orkest, een gigantisch koor en in de hoofdrol als J. Robert Oppenheimer bariton Quirijn de Lang, die een zeer geloofwaardige, slanke, elegante, aarzelende kernfysicus zingt en speelt.

Dirigent Bas Pollard zet met zijn orkest de post-minimal muziek van John Adams zeer hevig, soms bijna pompeus neer. Regisseur Wim Trompert laat de koren van arbeiders, atoomgeleerden en vooral gewone mensen opkomen en weer verdwijnen in kleren in allerlei tinten grijs (kostuumontwerp Martijn J. Kramp).

Het decor is volledig abstract (Eric Goossens), geen intieme slaapkamer of kinderkamer, alleen een gestileerd mierenetersnest op de grond, grote metalen bollen in de lucht, opzij een schoolbord met formules en veel metalen stellages die uitstekend aansluiten bij de enorme vroegere fabriekshal van Werkspoor in Utrecht die nu als theater de Werkspoorkathedraal heet.

Belangrijker is dat de gruwelijke dilemma’s van Oppenheimer uitstekend te volgen zijn. Hij is als mens in Nederland geen onbekende, hij studeerde in de jaren twintig onder meer in Leiden en maakte daar vrienden, onder wie de schrijver Belcampo, die hem zijn bijnaam Opje (werd later: Oppie) bezorgden.

De geniale kernfysicus Oppenheimer kreeg ondanks zijn linkse ideeën en communistische vrienden tijdens de Tweede Wereldoorlog de leiding van het uiterst geheime Amerikaanse kernwapenprogramma om de Duitse nazi’s voor te kunnen zijn. Maar toen aan het einde van de oorlog bleek dat er van een Duits kernwapen nog geen sprake was geweest, werd de ontwikkeling van de Amerikaanse atoombom toch doorgezet, nu om de Japanners tot overgave te dwingen en de Russen tegelijk een lesje te leren.

Peter Sellars laat met authentieke teksten de debatten die dat opleverde tussen de kernfysici en de militairen duidelijk zien, maar hij doet nog iets meer. Net als librettist Alice Goodman heeft gedaan in Nixon in China geeft hij met allerlei poëtische teksten diepte aan de personages. Dat is niet zo gek als je weet dat Oppenheimer ook een liefhebber was van Franse en Engelse poëzie, en dat hij zich in boeddhistische teksten verdiepte.

Niet alles in deze zeer indrukwekkende uitvoering vond ik even helder uitgedacht. De dansjes waren obligaat en nietszeggend en de belangrijke vrouwen (Jeannette van Schaik als Kitty Oppenheimer en Maria Koshiishi als het kindermeisje Pasqualita) zijn niet gekleed in neutrale kleren of kleren uit de jaren veertig, maar eerder – op zich heel fraai – als sterke operadiva’s. Het kleine zoontje van Robert en Kitty Oppenheimer wordt weggelaten. Troostende slaapliedjes worden nu niet tot hem maar tot een twijfelende Oppenheimer zelf gezongen.

Heel knap wordt toegewerkt naar de eerste kernproef in de woestijn van New Mexico. Dan blijkt dat er maar één instantie de proef nog kan tegenhouden: het weer. De explosie gaat in de vroege ochtend van 16 juli 1945 ondanks het noodweer toch door en dan horen we nog alleen maar de stemmetjes van dorstige kinderen in Hiroshima die om water smeken. Op den duur zal Oppenheimer zich tegen zijn eigen uitvinding keren en wordt hij door de legerleiding op dood spoor gezet.

De Utrechtse initiatiefnemers van deze remake van Doctor Atomic konden toen ze hier enkele jaren geleden aan begonnen niet vermoeden dat de problematiek van een mogelijke kernoorlog nu weer zo gruwelijks actueel zou worden. Maar dat risico loop je met projecten van Peter Sellars en John Adams, behalve onverwachts klassiek zijn ze vaak ook nog eens afschuwelijk actueel.

Lees ook: