‘Kijk, een schaker’ zei ik aan het begin van de tentoonstelling Point of View in het Rijksmuseum in Amsterdam. Die leerzame tentoonstelling gaat over gender en over de manier waarop in verschillende eeuwen werd omgegaan met het verschil tussen man en vrouw en met alles wat we nu samenvatten als ‘de letterbrij’.

Het portret dat ik daar zag was van Charles Geneviève Louis Auguste André Thimothée d’Éon de Beaumont (1728-1810), bekend als de Chevalier d’Éon en ook wel als de Chevalière, omdat er tot aan het eind van zijn leven onzekerheid was of hij een man of een vrouw was.

Hij had meer beroepsfuncties dan voornamen en schaken speelde geen hoofdrol in zijn leven. In dat lange leven was d’Éon advocaat, diplomaat, spion, officier van de cavalerie, zwaardvechter, hofdame en non in een klooster. De eerste helft van dat leven ging hij in mannenkleren, daarna, min of meer gedwongen, maar niet tegen zijn wil, in vrouwenkleren.

In 1755 ging hij in opdracht van de Franse koning Lodewijk XV naar Sint-Petersburg, waar hij er in vrouwenkleding in slaagde om vertrouweling van de Russische keizerin Elisabeth te worden. Een jaar later kwam hij daar terug aan het hof in mannenkleren als een diplomaat die beweerde dat hij een broer was van de vrouw die daar een jaar geleden was geweest.

Hij bleef een man, maar de geruchten dat hij eigenlijk een vrouw was werden steeds sterker en in 1777 concludeerde een Engelse jury bij een rechtszaak dat hij een vrouw was. Er is geschreven dat er weddenschappen liepen over zijn geslacht met een totale inzet van 120.000 pond, wat overeenkomt met tientallen miljoenen moderne euro’s.

Zou het echt waar zijn? Veel episodes uit zijn leven zijn bijna te gek om waar te zijn. Ik raad iedereen aan om de wikipediapagina over d’Éon te bekijken, je weet niet wat je leest.

Hij maakte ook furore als schermer. Over een gevecht met de Engelse Chevalier de Saint-Georges in 1787, met de Prins van Wales als prominente toeschouwer, schreef een biograaf van d’Éon dat er langzaam en moeizaam een kleine, fragiele oude dame op Saint-Georges afkwam, gekleed in drie rokken en andere vrouwelijke kledingstukken die haar bewegingen konden belemmeren. Met het grijs van haar kleren contrasteerde de blauwe, arrogante ogen in het witte, gerimpele gezicht. Ze groette de Prins en in het publiek werd geroepen: ‘De Chevalier! Mademoiselle d’Eon! De Chevalière!’ De oude dame behaalde een daverende overwinning.

Pas na zijn dood in 1810 kwam er duidelijkheid over zijn geslacht. De arts die de dood had vastgesteld noemde hem een ‘volledige gevormde’ man, hoewel er bepaalde vrouwelijke rondingen waren. Volgens de Engelse schaakmeester-schrijver William Hartson viel de vrouw met wie d’Éon de laatste twintig jaar had samengeleefd flauw toen ze het hoorde, en werd er ‘door sommigen gezegd’ (een bekende en verdachte zinswending) dat toen het nieuws koning George III bereikte, dit maakte dat de koning definitief krankzinnig werd.

Maar hoe zat het met het schaken van d’Éon? In 1777 tekende hij in op een nieuwe druk van het boek Analyse du jeu des échecs van François Danican Philidor, wat in ieder geval van goede schaaksmaak getuigde, want Philidor was de sterkste schaker van de wereld.

Op verschillende websites las ik dat d’Éon een partij had gewonnen in een van Philidors blindsimultaanséances in Londen. Die partij had ik graag laten zien, maar ik ben er niet van overtuigd dat zo’n partij bestaat. Daarom hier een partij die niets met het vorige te maken heeft, uit het Brits kampioenschap dat in Hull wordt gespeeld. De winnaar van de partij Gawain Jones had in juni al het kampioenschap van Engeland gewonnen, een veel minder gewichtige gelegenheid.