Een dreun laat de ramen trillen. Een vuurbal verlicht de dertiende verdieping van een flat in Teheran. Het dak scheurt open, puin klettert op auto’s. Het gebouw blijft overeind, maar het beoogde kopstuk is dood. Er volgen explosies in andere steden, van noord tot zuid, van west naar oost. Alles beweegt alsof er een kleine aardbeving is, beschrijven Iraanse vrienden aan de telefoon. Het lawaai houdt niet op. Verderop klinkt nog een zwaardere knal, en nog een, en nog een.

Israël noemt de operatie Rising Lion. Er lagen in Iran stille cellen klaar: door de Mossad binnengesmokkelde drones, explosieven en gps-bakens, in één keer geactiveerd, nog vóór Israëlische F-35’s het Iraanse luchtruim binnenvlogen. In één nacht, en de nachten erna, worden onderdelen van de diep ondergrondse uraniumverrijkingsinstallaties Natanz en Fordow getroffen, raketinstallaties vernietigd en tientallen topfiguren uitgeschakeld – onder wie generaals en kernwetenschappers, de breinen achter het nucleaire programma. Honderden Iraanse Shahed-drones en raketten stijgen als vergelding op. Het grootste deel wordt onderweg neergehaald door Israëlische afweersystemen, maar genoeg komt door om hier en daar een gebouw of straat te raken.

Terwijl het geweld voortrolt in een opwaartse spiraal van actie en vergelding, vallen aan beide kanten dagelijks doden en gewonden. Waarom koos Israël dit moment om toe te slaan – en wat betekent dit voor de toekomst?

Op vrijdagochtend, na de eerste Israëlische aanvallen, zit de Iraanse Mahdi Ghodsi klaar voor een videogesprek. Volgens de Iran-kenner en econoom, onder andere verbonden aan het Center for Middle East and Global Order in Berlijn, dacht ayatollah Khamenei dat hij slim kon manoeuvreren. ‘Hij geloofde dat hij uranium kon blijven verrijken en tegelijk een deal kon afdwingen. Dat was een misrekening.’ Voor Iran is uraniumverrijking een afschrikmiddel: zolang ze verrijken, kunnen ze een bom bouwen. Maar dat is volgens Ghodsi voor Trump, de EU en Israël, dat zich het meest bedreigd voelt, een rode lijn.

Twee maanden lang voerden Amerika en Iran gesprekken in Muscat en Rome om een nieuwe nucleaire deal te sluiten. De vorige deal, uit 2015, werd opgeheven nadat Trump er in 2018 eenzijdig uitstapte. Hij vond dat zijn voorganger een ‘slechte deal’ had gesloten, te blind voor de Iraanse raketten en invloed in de regio. Tijdens zijn eerste termijn in het Witte Huis zette Trump Iran economisch zwaar onder druk. De olie-export kelderde van ruim drie miljoen naar honderdduizend vaten per dag. Het land werd meerdere keren opgeschud door massale protesten, eerst vanwege economische problemen en later vanwege politieke repressie.

Toch lukte het Trump niet om het Iraanse atoomprogramma te stoppen, het groeide zelfs door. Teheran voerde de uraniumverrijking op tot ruim zestig procent, een technisch hoogstandje dat het land in staat stelt snel door te stoten naar de negentig procent die nodig is voor kernwapens. Trump begon daarom zijn tweede termijn met een andere koers. Hij stuurde een vriendelijk-dreigende brief naar de Iraanse leider Khamenei. ‘Laten we een deal sluiten’, schreef hij. Maar wel binnen zestig dagen. En op zijn voorwaarden. De sancties zouden opgeheven kunnen worden als Teheran zou meewerken. Anders, aldus Trump, ‘gaan de poorten van de hel open’.

Teheran verkeert in crisis: de economie ligt in puin, miljoenen Iraniërs zijn werkloos en de Iraanse rial is historisch zwak. Ook Irans invloed in de regio brokkelt af. De lang gehanteerde strategie van ‘voorwaartse verdediging’ – via milities als Hezbollah en de Houthi’s conflicten buiten de landsgrenzen houden – is uitgewerkt. Khamenei, die gesprekken met Trump ooit nog ‘oneervol’ noemde, zag de realiteit verschuiven. Hij rook zijn kans. Diplomaten spraken elkaar wekelijks, de onderhandelingen vorderden. Trump botste zelfs met Israël, dat vreesde dat hij te veel zou toegeven, en waarschuwde Tel Aviv de onderhandelingen niet te torpederen met een aanval op Iran. Amerikaanse media meldden dat Trump een akkoord aanbood dat op onderdelen milder was dan het nucleaire verdrag uit 2015. 

Maar onderhandelen volgens de Amerikaanse logica is iets anders dan in Iraanse stijl. Trump gelooft in wat hij beschrijft in The Art of the Deal: dwingen, scoren, winnen. De Iraanse diplomatie daarentegen volgt het ritme van de Iraanse bazaar. De Iraanse minister van Buitenlandse Zaken Abbas Araghchi beschrijft in zijn boek The Power of Negotiation hoe Iran onderhandelt: hoog inzetten, tijd nemen, langzaam bewegen richting de uitkomst die men vanaf het begin al beoogde.

Misschien nadert het einde van een moe, ideologisch uitgeput regime

Tegelijkertijd heeft zowel Israël als de Revolutionaire Garde er belang bij om het onderhandelingsproces te laten ontsporen. Voor de Garde zijn sancties juist goud waard. Hun frontbedrijven, de olie-export naar China (vaak tegen dumpprijzen) en hun smokkelroutes floreren bij isolatie. Zolang Iran geboycot blijft, blijft hun parallelle economie intact. Telkens als diplomatie vorderde, volgde daarom sabotage. Drones van de door Iran gesteunde Houthi-militie vlogen boven Israël, nét terwijl in Muscat werd onderhandeld. Twee verijdelde aanslagen in Londen, terwijl onderhandelaars in Rome net voortgang meldden. In recente Europese inlichtingenrapporten – ook in Nederland – wordt Iran genoemd als een van de grootste buitenlandse dreigingen.

Netanyahu bleef vasthouden aan een plan dat al jaren in voorbereiding was: het ‘one-shot’-scenario, een gecoördineerde aanval op Iraanse nucleaire faciliteiten, op het moment dat de diplomatie zou vastlopen. En het liep vast. De toon in Washington veranderde. De Amerikaanse minister van Defensie stelde openlijk dat Iran ‘op koers ligt naar iets wat wel erg veel lijkt op een kernwapen’. De in Wenen gevestigde internationale atoomwaakhond iaea verweet Iran dat het zich niet aan de gemaakte afspraken houdt. Volgens directeur Rafael Grossi heeft Iran op drie locaties nucleair materiaal en activiteiten verborgen gehouden en werkt het land slecht mee aan inspecties. ‘iaea is niet neutraal’, zo reageerde Teheran, ‘maar handelt uit politieke motieven.’

Zestig dagen na het ultimatum van Trump begon Rising Lion. ‘Iran heeft de deadline gemist. Meer hel komt eraan’, schreef Trump diezelfde ochtend op Truth Social. Binnen de Republikeinse Partij klonk tevredenheid: we hebben Iran de wortel aangeboden, nu is het tijd voor de stok. Israël deed, zo lijkt het, wat Washington liever niet openlijk wilde doen, maar wat de Amerikanen politiek goed uitkomt om de druk op Teheran op te voeren. De volgende gespreksronde tussen Washington en Teheran is op de lange baan geschoven. Trump leert Khamenei de les: je had mijn waarschuwing serieus moeten nemen, je had sneller moeten tekenen. Nu, klinkt het in zijn posts op sociale media, ligt er misschien nog een tweede kans.

Op Arabische en Perzische (van dissidenten) zenders klinkt vaak hetzelfde geluid. Khamenei moet deze kans grijpen en wel meteen. Maar in de woorden van de Iraanse minister van Buitenlandse Zaken klinken eerder signalen dat het pad van onderhandelingen is verlaten. ‘Amerika is in onze ogen medeplichtig aan de Israëlische aanvallen en moet zijn verantwoordelijkheid nemen’, zei hij tijdens een overleg met buitenlandse diplomaten in Teheran. Het Iraanse parlement werkt aan een wet om uit het verbod op kernwapens te stappen. Dat betekent dat de oorlog zich zou voortslepen, waarvan de gevolgen voelbaar zijn in de hele regio en ver daarbuiten. De Revolutionaire Garde overweegt inmiddels openlijk om de Straat van Hormuz, waar een vijfde van alle wereldwijd verhandelde olie doorheen komt, af te sluiten.

Teheran kan ook Amerikaanse bases of Golfstaten aanvallen, net zoals door Iran gesteunde milities in 2019 het Aramco-oliecomplex in Saoedi-Arabië met drones en raketten bestookten. ‘Als Israël onze olievelden treft, zorgen wij dat niemand meer hun olie gebruikt’, waarschuwt een invloedrijke Iraanse politicus. Precies daarom willen de Saoediërs buiten de strijd blijven en veroordeelden ze de Israëlische aanvallen. Een oorlog als deze betekent stijgende olieprijzen, schade aan de wereldeconomie en mogelijk directe Amerikaanse betrokkenheid. Daardoor krijgt Iran vooral extra vijanden. Vrienden? Ze blijven weg. Rusland is druk met Oekraïne en zet samen met de andere Iraanse bondgenoot, China, liever in op bemiddeling. Hezbollah, jarenlang beschouwd als ‘het krachtigste Iraanse wapen tegen Israël’, is zo verzwakt dat de beweging nu zegt zich niet aan te sluiten bij een eventuele wraakactie namens Teheran. 

Een Iraanse kernbom is niet ondenkbaar, maar dat kost nu jaren, schrijft de Iraans-Amerikaanse historicus Arash Azizi in The Atlantic. ‘Als Israël in staat is om met precisie topfiguren van de Revolutionaire Garde uit te schakelen, dan kan het ook zo’n bomprogramma tijdig lamleggen.’ En toch… die stok zou óók kunnen werken. Iran wees tijdens de acht jaar durende oorlog met Irak vredesbemiddeling af en vocht hardnekkig door zolang de strijd beperkt bleef tot de grensregio’s. Pas toen Saddam Hoessein de grote steden begon te bombarderen, koos Iran voor een staakt-het-vuren. Misschien, aldus Azizi, luidt Rising Lion een moment van ommekeer in. Misschien nadert het einde van een moe, ideologisch uitgeput regime (precies wat Israël nu openlijk bepleit). Misschien staat er straks een nieuwe, pragmatische generatie op, een die begrijpt dat Iran beter kan bouwen dan blijven vechten. Dat het tijd is om het isolement te doorbreken.

Met rustige stem schetst de Iraanse onderzoeker Mahdi Ghodsi via Zoom de toekomst aan de hand van een oud, sjiitisch beeld dat nog altijd veelzeggend is. ‘Kijk’, zegt hij, ‘de geschiedenis kent twee paden van de broers: die van Hassan en die van Hussein.’ Hij doelt op de zonen van imam Ali, de neef van de profeet Mohammed en een sleutelfiguur in de sjiitische traditie. ‘Eén koos voor vrede, de ander voor de strijd.’ Khamenei zweeft daar nu al maanden tussen. Eerst citeerde hij Hassan, de imam van de rede. Maar vóór de aanval riep hij Hussein aan – de imam die liever stierf dan boog. En precies dáár staat Iran nu: tussen vrede en verzet, berekening en geloof.

Welke stem uiteindelijk het hardst klinkt, zal bepalen of deze aanvallen het begin worden van een regionale oorlog – of van een compromis dat vrede soms vereist. ‘Maar vergeet niet’, vertelt Ghodsi verder, ‘Hassan werd vermoord door zijn eigen bondgenoten, omdat hij vrede sloot. En Hussein door zijn vijanden, omdat hij weigerde dat te doen.’ Misschien wordt Khamenei straks gedood door een raket – als hij weigert te tekenen. Of door iemand uit zijn eigen kring, als hij wél tekent. Ghodsi acht het niet ondenkbaar dat Khamenei uiteindelijk het pad van Hussein kiest. Precies waarop Netanyahu hoopt: escalatie, Amerikaanse betrokkenheid, en politieke overleving. ‘Khamenei is oud, ziek, dogmatisch, en wil in de laatste dagen herinnerd worden als iemand die, net als Hussein, tot het einde standhield tegenover zijn vijanden.’

Lees ook: