De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) signaleerde begin deze week dat jongeren online radicaliseren. Dit is maar een enkel voorbeeld van een bredere ontwikkeling: politieke ideeën die ooit marginaal waren winnen steeds meer terrein. In Nederland en Europa worden partijen met uitgesproken, radicale opvattingen steeds invloedrijker. Hoe komt het dat juist zulke ideeën zo veel mensen aanspreken? 

Onze verwachting is dat verhalen een sleutelrol spelen in de verspreiding van radicaal politiek gedachtegoed. Uit het leven gegrepen, herkenbare verhalen met aansprekende personages en meeslepende dialogen kunnen feiten en argumenten overtuigender maken, zo blijkt uit onderzoek.

Om de rol van verhalen bij de verspreiding van radicale boodschappen beter te begrijpen hebben we een project opgezet samen met muziektheatergezelschap Via Berlin. In samenwerking met schrijvers, regisseurs, acteurs, muzikanten, choreografen, geluidstechnici, decorbouwers en programmeurs hebben we een zogenaamd “theaterexperiment” ontwikkeld: een sociaalwetenschappelijk experiment en muziektheatervoorstelling in één.

Vandaag, 22 juni 2025, is de laatste dag van onze gezamenlijke voorstelling When Did You Leave?. De afgelopen tien dagen hebben we de voorstelling 18 keer opgevoerd voor zo’n 3,500 bezoekers. Oerol is  een ideaal festival voor ons onderzoek omdat bezoekers hier gemiddeld linkser en progressiever zijn dan de gemiddelde Nederlander. Kunnen radicale boodschappen, met name die vanuit rechtse hoek, zelfs linksere en progressievere mensen overtuigen als ze verpakt zitten in een meeslepend verhaal? 

Radicale boodschappen en tegengeluiden

De voorstelling gaat over een familie die samenkomt voor een diner ter ere van de tachtigste verjaardag van opa Vincent. De voorstelling draait om de spanningen binnen die familie, en de verschillende politieke ideeën van de personages die daaraan ten grondslag liggen.

Aan de hand van verschillende personages onderzoeken we de zes politieke boodschappen. Vier karakters zijn radicaal-rechts.  

1. Nativisme: vreemdelingen bedreigen de eigen nationale groep.
2. Populisme: een corrupte elite verraadt het volk.
3. Beschermende mannelijkheid: mannen zijn sterk, vrouwen zijn zwak, en mannen moeten vrouwen daarom beschermen. 
4. Tradwife: de plek van vrouwen is thuis, bij het gezin. 

De overige twee karakters hebben ideeën die haaks staan op dit soort radicaal-rechtse boodschappen.

1. Tolerantie: diversiteit en pluriformiteit maakt de samenleving sterker.
2. Zorgende mannelijkheid: échte mannelijkheid betekent zorgen voor elkaar op basis van respect en gelijkwaardigheid.

Deze politieke boodschappen hebben we verpakt in persoonlijke verhalen. Dat werkt als volgt. Bij aanvang van elke voorstelling krijgen bezoekers een koptelefoon en een tablet, die willekeurig gekoppeld zijn aan één van de personages. Na het invullen van een korte vragenlijst hoort iedere bezoeker het persoonlijke verhaal van ‘hun’ personage. In dat verhaal komt ook een politieke overtuiging naar voren, en blijkt bovendien hoe dat personage tot die opvatting is gekomen. Na dit verhaal vullen bezoekers opnieuw een korte vragenlijst in. Zo kunnen wij meten of mensen door het beluisteren van het verhaal van deze personages hun meningen bijstellen.

Een voorbeeld. Het personage Paul draagt een populistische boodschap uit. Bezoekers horen in geur en kleur zijn levensverhaal en waarom hij zo denkt. Hij vertelt dat de maatschappij hem in de steek laat en hoe hij tevergeefs probeert toegang te krijgen tot de ondersteuning waar hij recht op heeft. Hij wijt dit grotendeels aan de in zijn ogen door en door corrupte politieke elite. In wetenschappelijke taal: bezoekers die aan het personage Paul gekoppeld waren, zaten in de populisme-conditie.

Er zijn zes experimentele condities (overeenkomstig met de politieke boodschappen). Daarnaast is er een  controleconditie: opa Vincent, die geen expliciete politieke boodschap verkondigt in zijn verhaal. De verschillen die we bij de zes experimentele condities vinden op basis van de antwoorden op de twee vragenlijsten, voor en na het verhaal, vergelijken we met deze controleconditie. Zo onderzoeken we of mensen hun meningen bijstellen op basis van politieke ideeën verpakt in verhalen.

Dit is de kern van ons experiment. Maar daarnaast onderzoeken we nog veel meer. Na afloop van elke voorstelling organiseren we focusgroepen met een kleine groep bezoekers om dieper in te gaan op de personages, hun onderlinge relaties en hun politieke opvattingen. Bij een deel van de bezoekers verzamelen we ook fysiologische data (zweetafgifte) om te meten wanneer zij spanning ervaren. Verder vragen we mensen naar bijvoorbeeld hun emoties en persoonlijkheidskenmerken. Deze gegevens analyseren we in vervolgonderzoek. 

Samenwerken met theatermakers

De samenwerking met Via Berlin is uniek. Ten eerste omdat we samen invoelbare verhalen ontwikkelen die mensen écht lijken te raken. In sociaalwetenschappelijke termen: het combineren van onze krachten leidt tot sterke experimentele manipulaties.

Maar de samenwerking gaat verder dan dat. Ook op het gebied van wetenschapscommunicatie slaan we de handen ineen. Na afloop van iedere voorstelling vertellen we het publiek wat we hebben onderzocht en waarom. We delen bovendien al de eerste resultaten. Bezoekers kunnen  zo zelf ervaren wat de verhalen met hun opvattingen doen. Zo ontstaat een unieke inkijk in overtuigingsprocessen én in hoe wetenschappelijk onderzoek werkt. 

Met dit project willen we uiteindelijk begrijpen hoe radicale boodschappen mensen beïnvloeden en bruggen slaan in een samenleving die steeds verder verdeeld raakt. De familie in onze voorstelling valt langzaam uiteen. Dat gevoel herkennen veel mensen, ook buiten het theater, en dat blijkt ook tijdens de focusgroepen. In vervolgonderzoek willen we onderzoeken hoe verhalen kunnen bijdragen aan meer wederzijds begrip in een gepolariseerde samenleving.

In de fantastische video hieronder krijgt u een mooie impressie van ons theaterexperiment.

M.m.v. Bert Bakker, Jeroen Janssen, Tom van Laer, Carla Roos en Gijs Schumacher. 

Dit onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door financiering van een Vidi- en een Vici-beurs van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), respectievelijk geleid door Matthijs Rooduijn (Hot Politics Lab) en Liza Mügge (Politics of Diversity).