Er bestaat een foto van de berggamander uit 1922. Het bijschrift vermeldt dat het gaat om een plant van minstens vijftig jaar oud. De berggamander is een soort die te vinden is in zeldzame kalk- en heischrale graslanden in de berggebieden van Europa en Klein-Azië. De vondst op de Nederlandse Bemelerberg was een belangrijke aanleiding voor het Limburgs Landschap om over te gaan tot aankoop van de berg. Het is de enige groeiplaats van de berggamander in Nederland. Of: was.

Ooit stond er een tweede ‘stip op de kaart’ van deze soort, in de buurt van de Sint-Pietersberg, maar toen die in het veld niet kon worden teruggevonden zijn floristen de archieven ingedoken om de originele vegetatie-opnamen te bekijken. Een berggamander konden ze niet vinden, maar er dook wel een kalkaster op, ook wel bekend om de naam goudhaaraster. Die was bij het digitaliseren niet in de boeken gekomen, waarschijnlijk omdat de soort niet in Nederland bekend was. De vergissing over de berggamander leidde er dus toe de Nederlandse flora een prachtige soort rijker was geworden. Het kan verkeren.

Maar er was weinig reden tot vreugde, want hoewel de soort in de jaren vijftig nog op Nederlands grondgebied groeide, is hij inmiddels weer verdwenen. U weet: stikstof. De woekergrassen verdringen planten van voedselarme gronden en dankzij klimaatopwarming zijn de groeiseizoenen ook nog eens langer. De ‘armen’ krijgen daardoor geen kans.

Tot 2022 kon je op Bemelerberg nog precies dezelfde foto maken als die uit 1922. Een dwergstruik van ongeveer een vierkante meter met talrijke prachtige gele bloemhoofdjes waarop het gonst van de wilde bijen. Maar nu kan dat niet meer, want door de heftige zomerse regenval is de 150 jaar oude plant van de berg gekieperd. Van de vierkante meter die het ooit was, zijn er twee vierkante centimeters over van de weggespoelde struik en die staan zo ongunstig dat ze naar verwachting niet meer gaan uitlopen. De dichtstbijzijnde plant staat op twaalf kilometer afstand, in het Belgische deel van de Sint-Pieter. En ook dat is een eenling in het landschap. De plant bungelt aan een zijden draadje. Gelukkig hebben we de foto’s nog.

Wie de plant nu in het echt wil zien, moet naar de proefkassen op de campus van de Radboud Universiteit – daar ligt de berggamander aan de intensive care. Vlak voor het bijna-dodelijke ongeval hebben mensen van het levend archief vijftig bloemhoofdjes verzameld waaruit twaalf zaden konden worden gewonnen. Van die twaalf kiemden er maar twee en die hebben een hormoonbehandeling gekregen om hun overlevingskansen te vergroten. Een van de twee kiemen heeft het gehaald en die is opgekweekt tot 25 planten die in genetische zin al 150 jaar identiek zijn.

De planten hebben tientallen jaren zichzelf bestoven, waardoor elke generatie een genetisch exacte kopie is van zichzelf. Het voorbeeld van de berggamander laat zien dat ze zoiets heel lang vol kunnen houden. Maar als je van vijftig bloemen uiteindelijk maar één kiem overhoudt, is dat niet heel sterk. Om de overlevingskansen te vergroten, probeert het levend archief nu zaden op te kweken van de Belgische berggamander. Kruisbestuiving betekent uitwisseling van genen en de verwachting is dat het reproductiepercentage daardoor omhooggaat. Biodiversiteit gaat namelijk niet alleen om diversiteit van soorten maar ook om diversiteit van genen. En diversiteit van leefgebieden. En neurodiversiteit voeg ik daar dan maar aan toe. En culturele diversiteit. Diversiteit betekent veerkracht, en veerkracht is de sleutel tot een duurzaam voortbestaan. Je ziet het in ecosystemen maar ook in organisaties. Je hebt denkers nodig, en doeners. Bronnenonderzoekers en bedrijfsmensen.

In de natuurbescherming wordt soms te lineair en te logisch gedacht. Moeten we alle planten zo behandelen als de berggamander? Moeten we hem gaan terugbrengen vanuit de kassen naar de Bemelerberg? Je kunt het allemaal ook niet doen. Er zijn mooie kalkgraslanden denkbaar zonder berggamanders. Maar als je het helemaal nergens doet, blijven we bergafwaarts gaan. En dan leidt verarming op den duur tot ineenstorting.

Lees ook: