‘Luister, meid, we zijn machines in dienst van de bourgeoisie! Het is tijd om ons een andere wereld voor te stellen. We willen geen vakantie met de bazen, we willen vakantie zoals de bazen. We zeggen nee tegen dienstbaarheid.’

Actrice Sara Barros Leitao presenteert in haar eentje de twee uur durende theatervoorstelling Monoloog van een vrouw, genaamd Maria, met haar bazin. De reacties van de bazin komen op het podium uit een luidspreker, tot veel hilariteit in de zaal.

Het stuk gaat over een vergeten groep strijdbare vrouwen tijdens de Portugese Anjerrevolutie, die een einde maakte aan de dictatuur van Marcello Caetano, dit voorjaar vijftig jaar geleden: de dienstenboden.

In de jaren zeventig waren er meer dan honderdduizend dienstboden in Portugal. Meisjes verlieten vaak al op heel jonge leeftijd, tien tot elf jaar, hun familie op het platteland om als dienstbode in de stad te gaan werken. Velen hadden nauwelijks een lagere school bezocht en waren analfabeet. De dienstboden woonden in het huis van hun bazin, zodat ze dag en nacht beschikbaar waren. Ook voor de baas. Vrije tijd was er niet of nauwelijks, evenmin als een minimumloon. Klagen was onbeleefd en ondankbaar. Vakantie hoefde niet, vakantie werd immers ook met het hele gezin gevierd.

Ter voorbereiding van het theaterstuk interviewden Barros Leitao en sociologe Mafalda Araujo dienstboden, historici, vakbondsleiders en juristen, en deden ze onderzoek in het archief van vakbond CGTP. ‘Dit verhaal is nog te weinig verteld’, zegt Barros Leitao op het podium. ‘Zeventien jaar lang vochten de vrouwen voor hun intellectuele bevrijding. Ze organiseerden alfabetiseringscursussen, bijeenkomsten en uitstapjes naar musea en bioscopen. Ze gaven seksuele voorlichting en ontvingen klachten over huiselijk geweld, intimidatie en misbruik, ze spraken over abortus, echtscheiding en anticonceptie en boden psychologische hulp. Ze bezetten drie gebouwen waar ze Coöperatie Cooperserdo begonnen voor huishoudelijke diensten, wasserijen, kinderdagverblijven en kantines.’

De strijdbare diensbodes ondervonden vooral tegenstand van de katholieke stichting Obra da Santa Zita, die zich al sinds 1932, geheel volgens de paternalistische ideeën van de fascistische staat, over de dienstmeisjes ontfermde met stichtelijke literatuur en wijze raadgevingen. De bazinnen konden het zich niet beter wensen. Santa Zita is de patroonheilige van de katholieke dienstbodes.

‘De “Zitas” kwamen speciaal naar vergaderingen en bijeenkomsten om mij uit te schelden voor communiste’, zegt Conceição Ramos, een van de oprichters van de Sindicato do Serviço Domestico. Maar ook de vakbondsleiders van het communistische vakverbond CGTP-IN, waren niet blij met de nieuwe vakbond. ‘Ze vonden het onwennig om te vergaderen met mensen die eigenlijk beter thuis konden blijven om de afwas te doen en op de kinderen te letten.’ De communisten zagen de vakbond als ‘een paard van Troje voor het katholieke conservatisme’. De CGTP-IN wilde de vakbond van dienstboden op doen gaan in een bredere vakbond van werknemers in bewaking, schoonmaak en andere huishoudelijke activiteiten. De Sindicato Serviço Domestico verzette zich daartegen, maar in 1991 ging het toch door. ‘Door de integratie in een andere vakbond met meer sectoren kwamen de dienstboden opnieuw onderaan de prioriteitenlijst te staan’, zegt Conceicao Ramos.

Ze is enthousiast over de voorstelling van Barros Leitao en kijkt ook positief terug op haar eigen strijd. ‘Het was zeer de moeite waard. Er is een enorme ontwikkeling geweest. We begonnen aan een proces van training voor autonomie, van nadenken over de wereld en het veranderen daarvan in de richting van sociale rechtvaardigheid. Het stelde ons in staat om bewust te worden, terwijl bij de “Zitas” angst, afhankelijkheid en onderwerping domineerden.’

Dienstboden mochten volgens de wet in Portugal 44 uur per week werken en minder dan het minimumloon ontvangen, omdat een deel van het salaris met huisvesting en maaltijden kon worden uitbetaald. Pas vorig jaar is een nieuwe wet van kracht geworden waarmee die bijzondere regelgeving voor dienstboden deels is verdwenen. De werkweek is nu veertig uur en dienstmeisjes hebben recht op vakantiedagen. Toch doen veel dienstboden ook nu nog vaak veel onbetaald overwerk. ‘De International Labour Organisation blijft heel kritisch op Portugal’, zegt José Soeiro, onderzoeker de Universiteit van Porto en parlementslid voor Bloco de Esquerda (Links Blok), een partij links van de sociaaldemocratische partij. ‘De nieuwe wetgeving lijkt eerder te zijn gemaakt met het oog op de positie van de bazen dan op die van de werkende dienstboden.’

Socioloog Mafalda Araujo is getroffen door de actualiteit van de strijd van de dienstboden. ‘Coöperatie Cooperserdo kwam voort uit het dagelijkse werk dat de dienstboden in gezinnen deden. Dat werk was niet alleen huishoudelijk werk, maar veelomvattender – tot en met kinderverzorging en informele zorg. Het was een bepaalde, integrale manier van het organiseren en verzorgen van “care”, die in moderne vormen van “urban planning” opgenomen zou moeten zijn.’

De theatervoorstelling eindigt met een wake-upcall: ‘Als je het verhaal van 25 april vertelt, vertel je over de dag waarop mensen de straat op gingen, en de bevrijding begon’, zegt actrice Sara Barros Leitao. ‘En nu? Nog steeds is Portugal een van de landen in Europa met het meeste huishoudelijk personeel in dienst. Wanneer we hun vragen hun functies te beschrijven, realiseren we ons dat ze tientallen beroepen hebben. We huren huishoudelijk personeel in om het gebrek aan voorzieningen in de publieke zorg op te vullen. En we huren dienstmeisjes in om meer tijd te hebben, om werk te verlichten, om de relatie tussen koppels te vergemakkelijken, bij de taakverdeling, omdat we onze handen niet vuil willen maken.’

Ze besluit: ‘Nu zijn huishoudelijke dienstverleners in Portugal vooral emigrantenvrouwen: Braziliaanse, Roemeense, Oekraïense, Kaapverdische huidhoudsters. Vaak zijn het vrouwen zonder papieren. Vrouwen die de taal niet spreken. Vrouwen die opnieuw geïsoleerd en onbeschermd zijn. Portugal, dit vraagt aandacht! Het is tijd voor verandering!’

Lees verder: