De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) is wel degelijk gewaarschuwd voor het gebruik van mogelijk discriminerende criteria bij de controle op fraude met de uitwonendenbeurs. Zeker twee advocaten en één student maakten in de afgelopen jaren melding van vooringenomenheid en mogelijke discriminatie, zowel intern bij DUO als bij de rechter.

Uit onderzoek van NOS op 3, het Hoger Onderwijs Persbureau en Investico voor Trouw en De Groene Amsterdammer bleek onlangs dat bij fraudecontroles door DUO een oververtegenwoordiging is van studenten met een migratieachtergrond. In een reactie zei DUO daar niet van op de hoogte te zijn en zelf nooit onderzoek te hebben gedaan, omdat er nooit klachten zijn binnengekomen. Dat klopt dus niet, zo blijkt uit de stukken van advocaten en een student.

Advocaat Rudolf van der Ham maakte in september 2020 melding bij DUO van het vermoeden dat de overheidsinstantie ‘discriminerende criteria’ gebruikte. Hij stond een cliënt bij die door DUO per ongeluk een mail kreeg toegestuurd met daarin ook de namen van andere door DUO beschuldigde studenten. De 29 studenten in de lijst hadden op een paar na allemaal een niet-Nederlandse achternaam. DUO schoof de waarschuwing terzijde en verwees naar de ‘objectieve (gedrags)kenmerken’ die ten grondslag liggen aan de verdenkingen. Ook in de daaropvolgende rechtszaak schreef Van der Ham te vermoeden dat in de risicoprofielen ‘gebruik is gemaakt van etnische kenmerken’. Hij won de zaak vanwege gebrek aan bewijs waardoor de rechter inhoudelijk niet op zijn vermoeden inging.

Advocaat Diane Pietersz waarschuwde in 2021 en 2022 DUO voor ‘vooringenomenheid’ in de fraudebestrijding. Dat deed ze zowel in de interne bezwaarprocedure als in de daaropvolgende rechtszaak. Pietersz stond op dat moment twee zusjes bij die werden beschuldigd van fraude met de uitwonendenbeurs. Ze staat ook veel slachtoffers bij van de toeslagenaffaire en maakte in haar bezwaarstukken een vergelijking tussen de werkwijze van DUO en die van de Belastingdienst. Zowel DUO als de rechtbank ging echter niet op haar vermoedens in.

Een student met een Turkse achtergrond, die anoniem wil blijven, diende in 2021 een klacht in bij DUO over de bejegening door de handhavers. De student beschrijft hoe de controleurs tegen de hoofdbewoner, zijn tante, zeggen: ‘We zien vaker bij jullie afkomst dat ze frauderen, zeg nou eerlijk dat hij hier niet woont’. DUO antwoordde dat ze de klacht niet in behandeling kan nemen, ‘omdat het huisbezoek meer dan vijf jaar in het verleden ligt en u reeds een bezwaar- en beroepsprocedure heeft ingesteld’.

Hoogleraar sociale-zekerheidsrecht Gijsbert Vonk vindt het vreemd dat de organisatie na de toeslagenaffaire niet gevoeliger lijkt geworden voor dit soort signalen. ‘Na de toeslagenaffaire trok een spoor van vernieling door het zelfvertrouwen van publieke organisaties. Elke organisatie heeft zich afgevraagd: zijn wij onderdeel van deze dystopie? Als je dat niet hebt gedaan ben je wel een beetje blind.’

DUO zegt in een reactie dat de waarschuwingen van de advocaten niet als officiële klacht zijn ingediend. Over de klacht van de student met een Turkse achtergrond zegt DUO ‘het ten zeerste te betreuren dat niet is ingegaan op het signaal m.b.t. discriminatie bij de huiscontrole’. Naar aanleiding hiervan heeft DUO ‘contact opgenomen met de betrokken persoon en excuses aangeboden’. Bij toekomstige behandelingen van beroepszaken zal DUO ‘pro-actief contact zoeken met de betrokkenen’.

De organisatie benadrukt dat ze met een intern onderzoek gaat kijken of er eerdere signalen waren die aanleiding hadden moeten geven tot nader onderzoek. ‘Zowel de vraag waarom we niet eerder hebben gekeken naar een oververtegenwoordiging als de vraag of een bepaalde groep ook daadwerkelijk onterecht oververtegenwoordigd is, zal onderdeel uitmaken van de onderzoeken.’

De persvoorlichter van de Raad voor de Rechtspraak laat weten dat ‘in landelijke overleggen de mogelijke oververtegenwoordiging van studenten met een migratieachtergrond in DUO-zaken geen onderwerp van gesprek is geweest’, ook niet naar aanleiding van bovengenoemde zaken. De organisatie neemt ‘signalen van buitenaf zeer serieus’ en zal dit ‘verder bespreken in het landelijke overleg van bestuursrechters’.

Demissionair minister Robbert Dijkgraaf (Onderwijs) heeft eind juni de fraudeselectie door DUO opgeschort naar aanleiding van de publicaties. Hij heeft een onafhankelijk en extern onderzoek aangekondigd naar mogelijke discriminatie binnen het fraudesysteem van DUO.

Ook de privacytoezichthouder Autoriteit Persoonsgegevens is gestart met een onderzoek naar de algoritmes die DUO gebruikt bij de fraudehandhaving. Daarnaast onderzoekt Dijkgraaf of hij eventuele schade voor slachtoffers in kaart kan brengen. Mogelijk richt hij daartoe een meldpunt op.