VVD-staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Eric van der Burg, stond vorige week donderdagavond, na afloop van de onderhandelingen over de Europese migratiedeal, zichtbaar opgelucht voor de camera in Luxemburg. Deze deal was een ‘bouwsteen’ op weg naar meer ‘grip op migratie’, zei hij. Het bezoek van premier Mark Rutte aan de omstreden Tunesische dictator Kais Saied, dat hij een paar dagen later samen met de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen en de Italiaanse premier Giorgia Meloni zou brengen, zag Van der Burg als een volgende bouwsteen.

Van der Burg had achter de schermen hard onderhandeld. Bijvoorbeeld over de kinderen die, als hun ouders hoorden bij de groep asielzoekers die weinig kans maakte op asiel, ook in een detentiekamp moesten worden opgesloten. Vooral Duitsland verzette zich daartegen, maar dit punt had hij gewonnen. Hij had ook graag gezien dat kinderen zonder ouders in die kampen kwamen. Maar met dat standpunt stond Nederland vrijwel alleen in Europa. Het laat zien hoe ver dit kabinet wil gaan in de niet-aflatende poging vluchtelingen te weren.

Dát de 27 asielministers het eens konden worden over het migratiepact is een doorbraak. ‘Historisch’, noemde de Duitse minister het. Het had acht jaar onderhandelen gekost, vaak stonden de lidstaten tegenover elkaar. ‘Dat is dan pech voor hen’, zei premier Rutte in 2011 nog bij Pauw & Witteman over dat de meeste bootjes aankomen op de kusten van Italië en Griekenland. In een race to the bottom probeerde elke lidstaat nog onaantrekkelijker te zijn voor asielzoekers dan de andere.

Vanuit Brussel werd al veel eerder gesproken over het belang van een gezamenlijk Europees asielbeleid. In 1987 stelde het Europees Parlement bijvoorbeeld een commissie in onder voorzitterschap van de sociaal-democraat Heinz Oskar Vetter die het asielbeleid van de lidstaten van de toenmalige Europese Gemeenschap in kaart moest brengen. Het resulteerde in de rapportage Ein Mensch wie Du und Ich: Flüchtlinge in der Europäischen Gemeinschaft, waarin Vetter constateerde dat we in Europa ‘wel een heel erg kortetermijnbeleid aan het ontwikkelen waren’, zoals De Groene reconstrueerde in 1998. ‘Er was enkel plaats voor restrictieve maatregelen: visavoorschriften, aanpassingen van wetgeving en beleid tot en met inspanningen om de grondwet te wijzigen.’ Het zou zo nu geschreven kunnen zijn.

Naar aanleiding van dit rapport nam het parlement een resolutie aan die de lidstaten aanraadde over te gaan op een gemeenschappelijk Europees asielbeleid. De Nederlanders uit de Europese fractie stelden hierover een telegram op voor de Nederlandse regering. Vanuit Den Haag kwam geen reactie. Nationale regeringen hielden asiel liever in eigen beheer.

Ook tijdens de vluchtelingencrisis in 2015, toen miljoenen Syriërs in Europa een veilig heenkomen voor de oorlog zochten, werden lidstaten het niet eens over een gezamenlijke aanpak voor de opvang. Om een politieke crisis te voorkomen sloten een aantal landen, waaronder Nederland, de zogenaamde Turkije-deal. Afgesproken werd dat Turkije de grenzen strenger zou bewaken, in ruil voor miljarden euro’s. Asielzoekers die toch de oversteek naar de Griekse eilanden maken, worden opgesloten in detentiekampen.

Dat er nu een Europees migratiepact ligt, is weliswaar historisch te noemen, de inhoud ervan is minder. Er is voor het eerst ‘een vorm’ van Europese solidariteit bereikt: landen moeten verplicht asielzoekers overnemen uit grenslanden zoals Italië en Griekenland, ze mogen er ook voor kiezen om te betalen, twintigduizend euro voor iedere vluchteling die niet wordt overgenomen.

De vraag is wat er met dat ‘afkoopgeld’ zal gebeuren. Griekenland en Italië krijgen ook nu miljoenen voor de opvangkampen. Maar veel vluchtelingen blijken in slechte omstandigheden vast te zitten. ‘We geven godsvermogens aan Griekenland voor de zorg voor vluchtelingen’, zei Tineke Ceelen van Stichting Vluchteling op 16 mei in De Nieuws BV. ‘Dat besteden ze vooral aan hekken, prikkeldraad en detentie-achtige faciliteiten.’

In een lastminuteconcessie aan Italië kan dat afkoopgeld ook in een collectief fonds komen, dat de EU kan gebruiken voor niet nader omschreven ‘projecten’ in het buitenland, schrijft Politico. Het zou dus ook gebruikt kunnen worden om geld te geven aan landen als Tunesië om migranten tegen te houden.

Daarbij stemden Hongarije en Polen tegen de migratiedeal. Zullen zij twintigduizend euro gaan betalen voor iedere asielzoeker die ze niet opvangen? Het valt te betwijfelen. ‘Hongarije wil hier geen deel van uitmaken’, was de officiële verklaring van de Hongaarse regering. De Hongaarse premier Viktor Orbán uitte op Facebook zijn woede: ‘Brussel misbruikt zijn macht. Ze willen migranten met geweld naar Hongarije verhuizen. Dit is onaanvaardbaar!’ De Poolse minister van Binnenlandse Zaken, Bartosz Grodecki, verklaarde dat zijn regering zou weigeren ‘boetes’ van de EU te betalen. ‘Politiek en pragmatisch gezien is dit mechanisme voor ons onaanvaardbaar’, zei hij tegen Euractiv.

‘Het pact lost niets op waarvoor het bedoeld was’, zegt GroenLinks-europarlementariër Tineke Strik. ‘Een eerlijker verdeling van asielzoekers over de lidstaten, het voorkomen van Moria-achtige opvangsituaties en het tegengaan van pushbacks.’ Er zal juist het tegenovergestelde gebeuren. ‘De verantwoordelijkheid komt nog zwaarder bij de grenslidstaten te liggen, en pushbacks blijven voor hen dus aantrekkelijk.’

Ingrijpend is het plan om mensen aan de buitengrens te scheiden in kansrijk en kansarm. Alle asielzoekers zonder geldige identiteitspapieren, waarbij het vermoeden is dat ze die hebben vernietigd, en mensen uit relatief veilige landen zoals Marokko of Algerije die weinig kans maken op asiel mogen worden opgesloten in detentiecentra. In een versnelde procedure wordt daarna gekeken of ze toch recht hebben op asiel.

‘De perverse prikkels die nu al in het systeem zitten, worden versterkt’

Het achterliggende idee is dat ‘economische vluchtelingen’ direct worden gescheiden van ‘echte’. Maar ook veel vluchtelingen uit bijvoorbeeld Syrië, Afghanistan en Iran reizen vaak niet met geldige papieren omdat die hen in gevaar brengen. Het is de vraag of in die versnelde procedures mensen hun verhaal kunnen doen. Veel zal afhangen van de immigratieambtenaren. ‘In een grensprocedure zijn ook de procedurele waarborgen slechter’, zegt Strik, die naast europarlementariër ook hoogleraar migratierecht aan de Radboud Universiteit is. ‘Er is pas toegang tot een advocaat als de beslissing al genomen is, er is maar vijf dagen tijd om beroep aan te tekenen en dat heeft geen automatisch schorsende werking. Juist door de grote druk en beperkte capaciteit kan er heel veel misgaan. De kans dat mensen hun verhaal goed kunnen vertellen, en dat dit ook zorgvuldig wordt beoordeeld, is klein.’

Het zal leiden tot ‘ondermaatse asielprocedures’, vreest ook de European Council on Refugees and Exiles (ecre). ‘De overeenkomst zal de standaard van bescherming voor migranten en vluchtelingen in Europa verminderen’, meldt een statement op hun website. ‘En of ermee het doel wordt bereikt van afschrikking, snelle terugkeer en het verminderen van de secundaire beweging moet nog worden bezien.’

Ook nu komen er, ondanks de detentiekampen, de dodelijke boottochten, de pushbacks, de martelingen door Kroatische grenswachters, de hekken met scheermesprikkeldraad, nog steeds mensen naar Europa. En dat zal ook in de toekomst zo zijn. Alleen is het systeem nog strenger.

Als het pact doorgaat zullen er meer detentiecentra komen aan de buitengrens. Lidstaten verwachten een behoefte aan 30.000 detentiebedden (nu heeft Italië er 5000). Dat aantal zal naar verwachting van de EU-ministers elk jaar stijgen tot maximaal 120.000 bedden. Nu al zetten Griekenland en Italië zwaar in op detentie.

Zodra is bepaald dat mensen geen recht hebben op asiel worden ze teruggestuurd, niet alleen naar een land waar ze een band mee hebben, onder druk van Italië, en met steun van Nederland, mogen ze nu ook naar een ‘veilig derde land’ worden uitgezet, bijvoorbeeld op de Westelijke Balkan of in Noord-Afrika. ‘Dat lidstaten zelf mogen bepalen welke link tussen een asielzoeker en het transitland vereist is, is vragen om willekeur’, vreest Strik. ‘Dat gaat dus zo veel mogelijk afschuiven op derde landen betekenen, zonder voldoende waarborgen dat mensen bescherming krijgen.’

Het gebeurt nu al. Italië stuurt mensen terug naar Libië waar het een deal mee heeft gesloten. En ook al publiceerde de VN in maart 2023 de bevindingen van de onafhankelijke Fact Finding Mission over Libië waaruit blijkt dat de Libische staat, inclusief de Libische kustwacht, diep betrokken is bij misdaden tegen de menselijkheid, de EU blijft hen financieren en laat de monitoring over aan diezelfde Libische autoriteiten.

Tot zover de Europese waarden. Ook met Tunesië wil de EU nu zo’n deal sluiten waarbij Tunesië in ruil voor een miljard euro aan goedkope leningen en subsidies migranten en vluchtelingen tegen moet houden in bootjes te stappen. En dat terwijl de Tunesische president zich heeft ontpopt als dictator die het parlement heeft ontmanteld, zijn eigen bevolking onderdrukt, een idiote omvolkinsgtheorie propageert en Tunesiërs opzet tegen zwarte Afrikanen in het land. ‘Het is júist het xenofobe beleid van deze president waardoor mensen nu en masse het land ontvluchten’, schreef Strik op Twitter. ‘Deals met Saied gaan niet leiden tot minder migratie, wel tot medeplichtigheid in mensenrechtenschendingen en het in stand houden van een dictator.’

Politici roepen te pas en te onpas dat opvang in de regio de oplossing is, maar Europa vangt van alle vluchtelingen wereldwijd maar vijf procent op; 95 procent doet ‘de regio’ al. Het cynische is dat de EU wel miljoenen euro’s wil betalen aan regimes om migranten tegen te houden, maar stelselmatig minder geld vrijmaakt voor die regionale opvang door de unhcr. Afgelopen jaar doneerde de EU 255 miljoen dollar, dit jaar nog maar 178. Duitsland gaf vorig jaar 535 miljoen dollar, dit jaar 180 miljoen. Nederland gaf 110 miljoen dollar, dit jaar 72 miljoen.

Nederland weigert, samen met de andere noordelijke landen, de verantwoordelijkheid te delen, vindt Tineke Strik. ‘In ruil daarvoor geven ze heel veel mogelijkheden om uitzonderingen op waarborgen te maken en om het afschuiven naar buiten de EU te bevorderen. Dus in alle aspecten zie je dat de perverse prikkels die nu al in het systeem zitten worden versterkt.’

Volgens het nieuwe pact zullen de asielprocedures zo veel mogelijk aan de buitengrenzen van Europa plaatsvinden. De noordelijke landen hebben wat dat betreft het meest gewonnen. De Dublin-afspraken blijven ook bestaan. ‘De Med5+ die op elk belangrijk punt hebben toegegeven en weinig hebben gewonnen’, stelt ook ecre. ‘Zij zullen de grensprocedures moeten beheren en hoewel solidariteit verplicht is, is het flexibel, wat betekent dat relocatie geen prioriteit heeft. Dit alles roept de vraag op: wat hebben ze er eigenlijk voor teruggekregen?’

De onderliggende bedoeling van het Europese migratiepact is niet, zoals de commissie-Vetter in 1987 adviseerde, een humaner en rechtvaardiger Europees asielbeleid, ook niet een efficiënter beleid. Het is toch weer kortetermijnpolitiek. De doelstelling is vooral het aantal mensen dat in Europa internationale bescherming krijgt te beperken. Dat daarmee fundamentele waarden van de EU met voeten worden getreden, wordt op de koop toegenomen. In plaats van echt te investeren in ‘de regio’ en grondoorzaken van migratie aan te pakken.

Er moet nog onderhandeld worden over de plannen in het Europese Parlement. De progressieve partijen hebben hun bezorgdheid al geuit over de procedure aan de grens, de detentiecentra aan de rand van de EU, het uitgebreide terugkeerbeleid en het betalen van landen buiten de EU om meer verantwoordelijkheden op zich te nemen. Volgend jaar juni zijn er nieuwe Europese verkiezingen. Het zal vast en zeker een thema worden.