‘Nederland wordt één groot azc’, constateerde/waarschuwde Wilders dreigend, en, hoe absurd ook de bewering, het effect was maximaal: leugen wordt wereldwijd steeds extremer en tegelijk nieuwe waarheid. We horen het hem zeggen in de proloog van de vierdelige documentaireserie De wereld in Ter Apel, die een jaaroverzicht biedt van dit ‘epicentrum van de asielcrisis’ in 2023. Van januari tot en met december mochten regisseurs Hans Hermans en Martin Maat vastleggen wat in Ter Apel (geen regulier azc, maar registratieplek voor elke nieuwkomer) gebeurt tussen aankomst plus eerste gehoor tot aan verkrijgen van verblijfsvergunning of al dan niet gedwongen vertrek. Althans, dat zal de achterliggende gedachte in de voorbereiding zijn geweest, want door continu groeiende achterstand in alle stadia van de procedures weet wie zich begin januari 2023 aanmeldde zelden waar zij/hij aan toe is als u dit, een jaar later, leest. Ongeacht of ze in een bed in Ter Apel (of na busvervoer elders) hebben geslapen, of op de vloer van de wachtkamers van de IND; en ongeacht in welk azc ze zich nu bevinden, voor zover ze niet met onbekende bestemming vertrokken.

Dit door groeiende instroom, maar vooral ook door beleidsmaatregelen (sluiten van azc’s), onwil van gemeenten opvang te bieden (zo niet uit eigen overtuiging, dan uit angst voor een assertief/agressief deel van de eigen burgers en daarmee voor verlies van bestuurlijke loopbaan) en politiek gekonkel – uiteindelijk resulterend in kabinetsval over een paar honderd nareizigers en de daarop volgende electorale aardbeving die Nederland opnieuw tot gidsland maakte, nu richting extreemrechts. Daar kan geen moedige VVD-staatssecretaris, voor de bus gegooid door zijn nieuwe, frisse partijleider, tegenop. Al die grotere, politieke ontwikkelingen horen we via fragmenten uit het NOS Journaal, terwijl we kijken naar asielzoekers, al dan niet herkenbaar in beeld (afhankelijk van eigen wens, neem ik aan) en naar uitvoerende en leidinggevende medewerkers van COA, IND, AVIM (voorheen vreemdelingenpolitie), Dienst Terugkeer en Vertrek. En naar beveiligers, schoonmakers, marechaussee. We zien hen, steeds frequenter, het water tot de lippen komen, maar ook proberen kalmte te bewaren en het onmogelijke mogelijk te maken. Met extra zorg rond de veiligheid van kinderen, vrouwen, alleenreizende minderjarigen, lhbtiq’ers. En dat lukt soms pas in de nacht, of helemaal niet meer.

Het water tot de lippen van betaalde functionarissen met Nederlands paspoort, eigen onderkomen en vervoer stelt uiteraard weinig voor vergeleken bij de situatie van hun cliënten, van wie een deel het water van de Middellandse Zee tot aan de lippen kreeg (wat talloze lotgenoten niet overleefden) en/of die soms over bergen, door bossen, woestijnen en zelfs via Libische detentiekampen kwamen. Wat niet wegneemt dat het verantwoordelijk, complex en belastend werk is. Iemand moet het doen, tenzij je vindt dat ‘geen mens illegaal is’. Het moeilijkst zijn uiteraard de ge- en verhoren, overwegend met hulp van een tolk. Je ziet dat er getraind is – van beginformules tot uitleg over vervolgstappen. Waarbij ter afsluiting de vermoedelijke termijn genoemd wordt waarbinnen een besluit zal vallen. Voor bijna alle ge- en verhoorden is dat een shock, ook als ze al door lotgenoten gewaarschuwd zijn. Op zijn vroegst over ruim een jaar: wachten in grote onzeker- en ledigheid, en onder lastige omstandigheden. (‘Schattige psychiatrische ziekenhuissfeer’, zegt een Russischtalige jongen grijnzend tegen zijn maat: ‘twee bedden en witte muren.’ Hij kan het, vrees ik, weten, want ze komen uit Belarus en wie tegen Loekasjenko protesteert moet wel ‘gek’ zijn.)

De medewerkers zijn ook getraind te reageren op de onvermijdelijke emoties die loskomen wanneer heel het, vaak gruwelijke, verhaal van aanleiding en oorzaak tot de vlucht en/of de helletocht die daar voor velen op volgde, wordt verteld. Als het echt moeilijk wordt, moeten ze uitspreken dat ze begrip hebben voor het verdriet, de tranen. Maar het gesprek moet wel verder. Blijft ook dat ze moeten inschatten of en in hoeverre waarheid wordt gesproken – en eventuele tranen oprecht zijn. Iemand moet dat immers doen – ik godlof niet. Soms heb je het gevoel dat het uitgesproken begrip uit het hart komt, soms dat het resultaat van training is. Hoe voel je je trouwens als je dagelijks meerdere vluchtverhalen aanhoort? Maar hoe moet je je voelen als heel je toekomst afhangt van een gesprek met een ambtenaar (v/m) die je taal niet verstaat en die kennelijk opdracht heeft niet voetstoots aan te nemen wat jij vertelt? Je ziet de pijn die het oprakelen doet. Je hoort dat een gruwelijk verhaal, waarvan je denkt en voelt dat het maar al te waar is, toch juridisch onvoldoende grond lijkt op te leveren voor toelating. Je denkt dat iedere asiel- en/of gelukszoeker wel getraind zal hebben voor zo een gesprek. Toch zeggen mensen dingen waarvan je denkt: niet verstandig als je je doel wil bereiken.

Hartverscheurend bijvoorbeeld het relaas van een jonge Jemenitische vrouw. In mei 2022 vertrok ze naar Jordanië. Na twee maanden naar Syrië gesmokkeld. Zeven dagen met smokkelaars: de tranen vloeien bij de herinnering en ik vrees te begrijpen wat daar gebeurd is en wat ze om meerdere redenen niet uit kan spreken. Via Turkije met opblaasboot met 52 (!) ‘passagiers’ in helletocht naar Griekenland. Maar wat is de reden voor haar aanvraag? ‘Bescherming en veiligheid’. Ze is wees, kwam in huis bij een ‘oom’ die vernederde en mishandelde. En die haar wilde uithuwelijken (verkopen, denk ik) aan een oude man die al twee vrouwen had. De jonge vrouwelijke IND-ambtenaar zegt: ‘Echt heel erg. Ik begrijp dat u emotioneel bent. In het nadere gehoor krijgt u meer ruimte om te vertellen’. Dit eerste gehoor was in februari. Maar het nadere is elf maanden later, dus nog niet geweest. En natuurlijk denk je door: is het verhaal waar? Grotendeels toch wel, lijkt me, op zijn minst. Maar hoe kwam ze aan geld voor reis en smokkel? En doet dat ertoe? En is verkrachting, enkel- of meervoud, op zichzelf grond voor asiel? Is gedwongen uithuwelijking dat? Niet te doen.

In een ander gehoor is een jonge Syrische man onaanspreekbaar. Hij begrijpt de vragen niet, geeft onbegrijpelijke antwoorden in een rijtje steekwoorden, kennelijk uit het hoofd geleerd. Huilt. ‘Hij is overspannen’, zegt de tolk. Misschien moet de camera maar uit. Helpt niet. De vrouwelijke ambtenaar wordt vervangen door een man. Helpt ook niet. De scène wordt afgebroken. De commentaarstem vertelt dat hij een half jaar later een verblijfsvergunning kreeg. Zoals de meeste Syrische vluchtelingen.

Opvallend ook een (onherkenbare) Tunesische jongen. ‘Waarom ben je hier?’ ‘Dit is een goed land. Ze zeiden dat het leven hier goed is. Ik ben niet gekomen om problemen te veroorzaken. Ik wil een toekomst opbouwen. Verder geen reden.’ Tja. Alle begrip als je de Tunesische situatie en de perspectieven voor de meeste jongeren kent. Maar je denkt toch dat deze aanpak hem kansloos maakt, als hij dat niet al is door land van herkomst. Hij is via Italië en Brussel gekomen. Heeft geen ID. En dan: ‘Mag ik wat vragen? Als ik de waarheid spreek, heb ik daar dan baat bij?’ ‘Je moet altijd de waarheid spreken.’ ‘Waarom?’ ‘Alles wat je hier zegt kan je blijven achtervolgen. Wil je iets corrigeren?’ ‘Ik maakte een fout. Vrienden zeiden dat ik moest liegen.’ Hij blijkt van 2004 en niet van 2005. Dus niet minderjarig. ‘Ik zal niet meer liegen. Heb op straat geleefd.’ Laat (voor ons onzichtbaar) littekens zien. Snijdt zichzelf ook. Wat een leven! De commentaarstem: Tunesië wordt beschouwd als veilig. Hij moet terug en verdwijnt met onbekende bestemming. We horen een man die opgehaald wordt voor verhoor. Hij slaapt. Weigert te komen. ‘Uw eigen beslissing’. Dikke kans dat hij tot de ‘kanslozen’ behoort van wie een deel overlastgevend is. Overlast binnen het terrein. Overlast in dorp en omgeving.

In het dorp Ter Apel zelf komen we niet – we zien alleen het op afstand gelegen azc. Wel komen we met regelmaat ver buiten Nederland. Bijvoorbeeld in een groot vluchtelingenkamp bij Raqqa, Noordoost-Syrië, buiten bereik van Assad. De omstandigheden bar en boos. Tot de knieën in de modder. Erbarmelijke onderkomens. Een man die bovenop zijn kinderen slaapt om hen tegen de wind te beschermen. Later zet hij, niet als enige, lemen muurtjes neer. Het kamp groeit en wordt permanent. Net als gebrek aan voedsel en water. Opvang in de regio. Gezinnen proberen een jonge zoon naar Europa te smokkelen, vertelt een Nederlandse hulpverleenster. In de hoop op gezinshereniging. Ze steken zich zwaar in de schulden. ‘Ik zou hier ook niet blijven’, zegt ze. We komen er vaker terug – de aantallen en problemen groeien. Niemand wil daar zijn. We ontmoeten een Syrische hulpverlener, opgeleid tot ingenieur. Al zijn familieleden zijn al zeven jaar in Europa. Ze willen dat hij ook komt. Maar hij voelt blijven als plicht tegenover de ontelbaren die niet weg kunnen.

In Ethiopië komen we in een kamp vol Somaliërs bij de Somalische grens. Gevlucht voor Al-Shabaab. Veilig, maar honger, dorst, geen geld voor malariamedicatie voor kinderen en voor medische zorg überhaupt. Het kan dus altijd nog erger. Maar wat heeft leedvergelijking voor zin? En welke oplossing is er? Eind aan oorlog, vervolging en dictatuur, zeker. Dream on.

We ontmoeten Poolse hulpverleners langs de Belarussische grens. En Servische helpers bij de grens met Hongarije. Polen en Hongarije sturen vluchtelingen terug, als ze ze niet ook nog mishandelen en beroven. Op de Middellandse Zee vinden races tussen hulpverleningsschepen en de Libische kustwacht plaats op weg naar vluchtelingschepen in nood: de Libiërs voor hardhandige maritieme pushbacks, de hulpverleners voor redding en voortzetting van de reis naar Italië. We maken uitgebreid de risicovolle, adembenemende redding van 440 schipbreukelingen door de Geo Barents van Artsen Zonder Grenzen mee. Vraag is of iemand daarvan zich in Ter Apel zal melden.

Nee, dit is geen recensie van vier lange delen. Kijk zelf. Het is een belangrijk jaaroverzicht over materie die meer en meer urgent en bepalend voor de toekomst van betrokkenen en voor Europa wordt. En splijtzwam wordt, want oplossingen lijken niet in zicht. Integendeel.

Lees verder: