Experimenten in VS en Nederland: ‘the main problem’ voorspelt de winnaar  

Donald Trump zou in november de Amerikaanse presidentsverkiezingen zo maar eens kunnen winnen, zo vreest menig Nederlands commentator. In de peilingen staan Trump en Biden echter bijna gelijk. Veel zal afhangen van wat het belangrijkste probleem is volgens de kiezers –immigratie, politiek extremisme – en hoe de kandidaten hier op inspringen. In Nederland is immigratiepolitiek vooralsnog stabiel dominant – sterker nog, er is nauwelijks weerstand tegen streng migratiebeleid, waardoor issue owner PVV de peilingen nog steeds fier aanvoert. Maar ook bij ons kan de toenemende negatieve partijdigheid en de notie dat de democratie bedreigd wordt andere partijen wel eens een opening bieden. 

VS: negative partisanship

Het is in de Verenigde Staten nog lang geen gelopen race, zo betogen twee Amerikaanse Ipsos-collega’s: Clifford Young en Chris Jackson^[1]. Vooral omdat ze zien dat ‘the main problem’ – wat is het belangrijkste probleem voor het land volgens de kiezers? – aan het schuiven is. Historisch wint – volgens Young en Jackson – in 85 procent van de gevallen de kandidaat die het sterkst is op ‘the main problem’ de verkiezingen. Volgens Young en Jackson hoeft dat niet per se een inhoudelijk strijdpunt te zijn, ze wijzen op de sterke invloed van negative partisanship,negatieve partijdigheid, het belangrijkste probleem is volgens veel kiezers ‘de andere kant’. 

Omdat veel conventionele enquêtevragen volgens hen dit fenomeen missen, experimenteerden ze met drie verschillende sets issues als antwoord op de vraag: wat is volgens u het belangrijkste probleem waarmee de VS vandaag worden geconfronteerd? Drie random geselecteerde steekproeven (matched samples) kregen dus enigszins verschillende antwoordcategorieën: 

1. Standaard. De normale lijst met kwesties 
2. Democratie. Een zelfde, maar enigszins verkorte lijst plus het item “politiek extremisme en bedreigingen voor de democratie” 
3. Politiek. Een vergelijkbare verkorte lijst plus de items “Joe Biden en woke Democraten” en “Donald Trump en MAGA (Make American Great Again) Republicans”

In variant A zien we dat immigratie het belangrijkste probleem is (met 20%). In variant B kiest echter 24 procent voor politiek extremisme of bedreigingen voor de democratie als het belangrijkste probleem. En in variant C zegt 23 procent dat Donald Trump en MAGA-republikeinen het belangrijkste probleem zijn en halveert immigratie van 20 naar 10 procent.

Het hangt er dus vanaf welke kwesties je op welke manier voorlegt, willen Young en Jackson maar zeggen, en – hun belangrijkste punt – de strijd tussen Biden en Trump zal in sterke mate afhangen van wat de Amerikanen het komend half jaar zien als ‘the main problem’.  

Bron: Ipsos US, Clifford Young and Chris Jackson, maart 2024

Hoe is dat in Nederland? 

Bij de Nederlandse Tweede Kamerverkiezingen van november 2023 waren immigratie, woningen, armoedebestrijding en het klimaat de belangrijkste kwesties. Als we het nu – april, vijf maanden later – vragen komen ongeveer deze onderwerpen bovendrijven. Overigens was immigratie bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 helemaal niet zo’n belangrijke verkiezingsthema. Dat werd het pas in 2023 met hulp van de VVD. Deze partij liet het kabinet vallen op asiel. Onder leiding van Dilan Yesilgöz meende de VVD er goed aan te doen immigratie uit te roepen tot ‘main problem’ bij nieuwe verkiezingen. Ze zette vervolgens de deur open voor samenwerking met de PVV, de issue owner op dit onderwerp, waarop de partij van Wilders begon te groeien in de peilingen en de verkiezingen met overmacht won. Om nog maar eens te illustreren hoe relevant de wet van the main problem is, ook in Nederland. 

Geïnspireerd door onze Amerikaans collega’s deden we bij Ipsos I&O een vergelijkbaar experiment. Ook wij legden drie iets afwijkende sets van problemen voor en stelden de vraag ‘Wat is volgens u het grootste probleem in Nederland?’ Net als bij de Amerikanen was er maar één antwoord mogelijk.  

1. Een standaard lijst met problemen
2. Dezelfde lijst plus de items ‘Woke/wokisme’ en ‘Nationalisme’ 
3. Dezelfde lijst plus het item ‘Politiek extremisme’

In ons experiment zien we niet zulke grote verschillen ontstaan als in de VS. Immigratie – hier geformuleerd als ‘komst immigranten’ – is en blijft het belangrijkste probleem volgens de Nederlandse kiezers, welke variant we ook voorleggen. Daarna volgen ‘tekort aan woningen’, ‘klimaatverandering’, ‘tekorten in de zorg’ en ‘armoede’.  

In variant B, waar ‘Woke/wokisme’ en ‘Nationalisme’ aan de lijst zijn toegevoegd, verandert daar niet veel aan. Woke krijgt 4 procent, nationalisme 3 procent, het woningtekort gaat van 20 naar 16 procent (maar dit verschil is niet statistisch significant). In variant C krijgt politiek extremisme 6 procent en gebeurt er verder evenmin veel. In alle varianten is en blijft ‘komst immigranten’ robuust het belangrijkste probleem. 

Toch is het interessant te zien welke kiezers andere keuzes maken als andere opties worden voorgelegd. We kijken eerst naar de drie grootste partijen en de drie belangrijkste problemen (komst immigranten, tekort aan woningen en klimaatverandering) plus de toegevoegde issues Woke / Wokisme en Nationalisme (variant B) en politiek extremisme (variant C). Te beginnen met dat laatste: politiek extremisme komt in lijst C met 6 procent op een vijfde plaats (zie figuur hierboven), maar voor GL-PvdA-kiezers komt het met 12 procent direct op een derde plaats, wat ten koste gaat van het aandeel ‘tekort aan woningen’ (dat in varianten A en B nog 24 en 23% scoort). Dit lijkt op het effect dat Young en Jackson zagen: de aandacht lijkt zich te verleggen van een inhoudelijke kwestie naar de politieke tegenstander.  

Iets vergelijkbaars zien we met immigratie bij VVD- en PVV-kiezers in varianten A en B. ‘Komst immigranten’ haalt 33 procent onder VVD-kiezers en 53 procent onder PVV-kiezers in variant A en respectievelijk 25 en 47 procent in variant B, waar het ten goede komt aan ‘woke/wokisme’ (10% en 5%). Terwijl 8 procent van de GL-PvdA-kiezers ‘nationalisme’ als grootste probleem aanwijzen (dit gaat ten koste van ‘Tekorten in de zorg’, niet in de tabel, en nog enkele kleinere onderwerpen). 

Democratie beschermen belangrijkst, of toch immigratie beperken?

Dat het beschermen van de democratie ‘potentie’ heeft als electoraal strijdpunt, blijkt ook uit een andere vraag in ditzelfde onderzoek. We lieten respondenten voor tien mogelijke beleidsdoelen aangeven in hoeverre zij hopen dat het (vooralsnog hypothetische) kabinet van PVV, VVD, NSC en BBB erin zal slagen deze te bereiken. Uit deze vraag blijkt dat het beschermen van onze democratie een belangrijk doel is. In totaal noemt 91 procent dit ‘belangrijk’, een derde (34%) zelfs essentieel. Het verminderen van immigratie wordt door 72 procent belangrijk gevonden, het aandeel dat dit essentieel vindt (32%, bijna even veel als de 34% voor het beschermen van de democratie) geeft een indicatie van de gevoelde urgentie bij dit probleem.

GL-PvdA-kiezers vinden beschermen democratie erg belangrijk

Ook hier zien we dat kiezers van GL-PvdA het beschermen van de democratie bovengemiddeld belangrijk vinden (52% noemt het essentieel), belangrijker zelfs dan CO2-uitstoot beperken (38%). 

PVV-kiezers en BBB-kiezers willen vooral het aantal immigranten verminderen (respectievelijk 70% en 41% essentieel). Onder VVD- en NSC-kiezers strijden deze twee onderwerpen (immigratie en democratie) om de eerste plaats. 

Nauwelijks weerstand tegen streng migratiebeleid

Opvallend bij is de brede roep om het beperken van de immigratie: 72 procent van alle kiezers wil dat (belangrijk tot essentieel), onder PVV- en BBB-kiezer ligt dit dicht bij 100 procent, onder VVD- en NSC- is dat 85 en 86 procent. 

Minstens zo opvallend: slechts 6 procent wil niet dat de immigratie beperkt wordt. Deze kiezers vinden we onder de achterbannen van GL-PvdA (19%) en D66 (20%), maar dus ook maar in beperkte mate. Het laat zien dat er nauwelijks weerstand is tegen streng migratiebeleid. 

Immigratie beperken belangrijkst

Als we tenslotte, net als bij ‘the main problem’, vragen welk doel men het belangrijkst vindt en er maar één antwoord gegeven kan worden, komt toch het beperken van het aantal migranten weer bovendrijven, met maar liefst 35 procent. Het beschermen van onze democratie daalt naar een derde plaats (11%). Onder GL-PvdA-kiezers strijden maar liefst vijf beleidsdoelen om een eerste plek: democratie beschermen, verschillen tussen arm en rijk verkleinen, CO2-uitstoot verminderen, meer woningen bouwen en het beschermen van de natuur: allemaal tussen de 13 en 19 procent.  

Resumerend: op weg naar een vechtdemocratie

Bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 was immigratie het belangrijkste probleem en won issue owner PVV dankzij de dominantie van dit thema de verkiezingen. Als dit thema dominant blijft in het politieke discours, heeft de PVV in Nederland goede kans de leidende partij te blijven. In de Verenigde Staten geldt dat voor de Republikeinen van Trump. 

Indien echter democratie en rechtsstaat in de ogen van de kiezers te veel onder druk komen te staan, biedt dit kansen voor GL-PvdA, maar ook voor NSC van Pieter Omtzigt, die vooralsnog de indruk wekt op dit punt geen water bij de wijn te willen doen. In de VS zou dit Biden een goede uitgangspositie geven. 

In Nederland hebben we gelukkig geen (voormalig) regeringsleider die zich voor de rechtbank moet verdedigen tegen de beschuldiging van het verstoren van het democratisch proces, zoals dat in de VS wel het geval is. Maar ook hier zijn er aanwijzingen dat negative partisanship en verschijnselen die hiermee samenhangen – wokisme, nationalisme, politiek extremisme, desinformatie, bedreiging van democratie en rechtsstatelijkheid – opgeld doen. 

Denk aan de demonstraties na de PVV-zege op de Dam in Amsterdam, waar honderden mensen protesteerden tegen ‘fascisme, islamofobie, racisme en anti-queerhaat’. Denk aan het Russische desinformatienetwerk dat naar verluidt Nederlandse politici betaalde om het bestaansrecht van Oekraïne in twijfel te trekken. Denk aan Thierry Baudet, die dreigde Jesse Klaver – nadat deze wilde weten of Forum door de Russen werd betaald – ‘op zijn bek te slaan’. Denk aan Geert Wilders die aangifte deed tegen Timmermans vanwege zijn ‘niets nalaten’ uitspraak (om te voorkomen dat Wilders aan de macht komt), door Wilders geïnterpreteerd als een dreiging met geweld. Denk aan het uitroepen van een asielcrisis, waarmee het (nog te vormen) nieuwe kabinet wetten en mensenrechten tijdelijk opzij kan schuiven. Denk aan de plannen van de formerende partijen om rigoureus te snijden in de publieke omroep, of, als het aan de PVV ligt: de financiering geheel te beëindigen. Denk aan ‘CPAC Hongarije’: de Conservative Political Action Conference waar een ‘no woke zone’ gold, de pers niet welkom was en Geert Wilders de Hongaarse premier Viktor Orbán – de man die de vrije pers en onafhankelijke rechtspraak zo’n beetje afschafte – z’n ‘dear friend’ noemde. 

Het electoraat is volatiel en dat zijn ook de onderwerpen die het politieke debat bepalen. Op dit moment kunnen we ons moeilijk voorstellen dat andere onderwerpen dan immigratie (en andere cultureel bepaalde kwesties) dominant zijn. Maar dat gaat wel weer een keer gebeuren. Ook de Nederlandse politiek is – zoals NRC-columnist Tom Jan Meeus het noemt – bezig een vechtdemocratie te worden. Niet fraai, maar we kunnen ons er maar beter op instellen. En het biedt ook kansen om er een andere – democratischer – wending aan te geven.