Na de chaotische en paniekerige evacuatie van Nederlanders, lokale tolken, mensenrechtenverdedigers en journalisten uit Afghanistan besloot het kabinet vorig jaar dat deze puinhoop in de toekomst voorkomen moest worden. De regering beloofde om door Nederland gesteunde mensenrechtenactivisten en journalisten bij mogelijk gevaar wél mee te evacueren. De ambassades in crisislanden moesten al namenlijsten hebben vóór de vlam in de pan sloeg en vanuit Nederland werd de organisatie van evacuaties geheel overgenomen door een gespecialiseerde afdeling, het recent opgerichte Departementaal Crisis Centrum (DCC), onderdeel van het ministerie van Buitenlandse Zaken. Een centralisatie met één uitzondering: de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) bepaalde voortaan de criteria voor welke groepen mensen wel en niet geëvacueerd worden.

Deze nieuwe aanpak pakte bij de evacuatie uit Soedan voor één groep desastreus uit, blijkt nu. Terwijl alle witte Nederlanders in twee weken vrij vlot geëvacueerd zijn, zitten veel Nederlanders met een donkere huidskleur nog klem in de oorlog.

De verzamelplek voor de Nederlanders was bijvoorbeeld bij de Nijlbrug in Khartoem. De beide legers stonden daar letterlijk tegenover elkaar, en controleerden elke auto zeer streng, ook op vermeende dienstweigeraars. Die werden de auto’s uit gesleurd en door het leger ingelijfd. De plek was voor witte Nederlanders relatief veilig, terwijl het evacuatiepunt levensgevaarlijk was voor jonge mannelijke Nederlanders met een Soedanese achtergrond. Een risico dat door het DCC geheel niet onderkend werd.

En ook voor Nederlandse Soedanezen die de Nijlbrug wel wisten te bereiken, waren de problemen niet voorbij. Ik sprak met twee Nederlanders van Soedanese afkomst, beiden met een Soedanese vrouw en een kind. Tegen beiden werd door het DCC gezegd dat het kind wel mee kon, maar de moeder niet. Ondanks dat de ene moeder een trouwakte kon laten zien en de ander zelfs een geldig Schengenvisum had. Dit is in strijd met het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en met het kinderrechtenverdrag. Dat wisten de ambtenaren van Buitenlandse Zaken die dit moesten uitvoeren, maar de Nederlandse ambassadeur in Soedan meldde dat ze voor hen niets kon doen, omdat de evacuatie haar uit handen was genomen.

Vóór 2011 vond Nederland dat je het migratieprobleem bij de bron moest aanpakken. Om ook iets aan de pushfactoren van migratie te doen, moesten landen als Soedan voortdurend op hun mensenrechten worden aangesproken. Al snel bleek echter dat de Soedanese overheid dan heel moeilijk ging doen over het terugsturen van voor asiel afgewezen Soedanezen. Uit interne stukken van het ministerie van Buitenlandse Zaken blijkt dat Nederland daarna rekening houdt met ‘gevoeligheden’ aan Soedanese zijde. Het verdedigen van de mensenrechten in Soedan laten we sindsdien uitvoeren door ‘het maatschappelijk middenveld, inclusief Soedanese mensenrechtenverdedigers’.

Deze activisten mogen pas door Nederland gesteund worden als ze werken voor een ngo die is goedgekeurd door de HAC, een mantelorganisatie van de beruchte geheime dienst, speciaal opgericht om hulporganisaties te bespioneren en te managen. De HAC controleert de sollicitatieprocedures, stelt zo in elke organisatie eigen mensen aan en controleert wekelijks wat de organisatie gedaan heeft en wat er met het geld gebeurt. Ik ben zelf kort door hen gearresteerd geweest toen ik in 2004 voor Dokters van de Wereld in Darfur werkte. De laatste jaren gedroeg de HAC zich iets beter, maar dat is weer voorbij: In Darfur werden de afgelopen weken diverse kantoren van hulporganisaties overvallen, waarbij de overvallers precies wisten wie en wat ze zochten. Ze vroegen specifiek naar de werknemers die bij het geld konden. Ook een kantoor dat door Nederland gesteund werd, overkwam dit. ‘Dat kan alleen maar van de HAC komen, nergens anders is dat allemaal bekend’, zegt een door Nederland vaak geraadpleegde mensenrechtenonderzoeker.

De repressie werkt. Er komt nauwelijks nog informatie uit Darfur, terwijl uit de verhalen van Soedanese vluchtelingen die in Tsjaad aankomen blijkt dat er in Al Genina, Kutum en diverse stadjes op grote schaal gemoord wordt.

In de grotere steden zijn vooral de islamisten zeer gevaarlijk voor activisten. Een mensenrechtenactivist die eerder intensief met de ambassade samenwerkte en met Nederlands geld het geweld onderzocht, schreef aan de Nederlandse ambassadeur: ‘Naast alle zichtbare organisaties, komt de dreiging voor ons vooral van de door de Islamisten beheerste organisaties: De pdf, de “schaduwbataillons”, de studentenveiligheidsmilities, de ideologische bataillons van de oproerpolitie, de wel opgeheven maar nooit verdwenen “securtiy operations authority”, en de knokploegen van de Muslim Scholars.’ Het gevaar komt nu ook van binnenuit: oude en nieuwe milities rekruteren overal mensen, soms met dwang, activisten vertrouwen hun eigen collega’s niet meer. Veel medewerkers van door Nederland gesteunde organisaties zitten nu ondergedoken.

‘Als ze het weten, worden we onmiddellijk vermoord, omdat we geld uit het buitenland kregen om mensenrechtenschendingen te rapporteren’, zegt een ngo-medewerker. Nederland heeft niet overlegd met de gesteunde ngo’s over risico’s voor Soedanezen in deze crisis, en al helemaal niet over een eventuele evacuatie, blijkt uit een rondgang. Dit wordt ook bevestigd door een grote Nederlandse ngo.

‘Toen de secretaris van de ambassade een paar jaar terug hier in Darfur was, was hij heel blij met ons werk. Hij zei tegen de jongens van ons mensenrechtentheater: “Wij gaan jullie niet in de steek laten”’, vertelt een Soedanese activist. ‘Wel dus.’ In een reactie laat Buitenlandse Zaken weten: ‘We dachten niet dat mensenrechtenverdedigers een hoger risico liepen dan andere groepen. Daarom is geen speciale aandacht naar hen uitgegaan.’

‘Uiteraard houden we de situatie nauwgezet in de gaten’, meldt het ministerie. Hoe dan? Dat is volstrekt onduidelijk

Deze levensgevaarlijke beslissing komt ongetwijfeld op conto van de IND-ambtenaren in het DCC die prioriteit leggen bij het beperken van de instroom van nieuwe asielzoekers. ‘Uiteraard houden we de situatie van deze groep nauwgezet in de gaten’, meldt het ministerie. Maar hoe het dat doet, dat is volstrekt onduidelijk. Want Nederland heeft juist alle contacten met Soedanese mensenrechtenactivisten verbroken. De berichten over duizenden burgerdoden in Darfur en de arrestatiegolf in de hoofdstad heeft tot geen enkele vraag aan deze mensenrechtenonderzoekers geleid.

Dat dit bij diplomaten die Soedan kennen tot een zeer ongemakkelijk gevoel leidde, is duidelijk. Allereerst is dit een niet met de Tweede Kamer gedeelde beleidsaanscherping, aan hen opgelegd door een ministerie dat niet over het beoordelen van mensenrechten gaat. Daarnaast gelooft niemand dat er ook maar enige ruimte voor mensenrechten in Darfur overblijft.

Tientallen mensenrechtenactivisten zijn de afgelopen weken alleen al in Khartoem gearresteerd of spoorloos verdwenen. Waarbij het zelfs volstrekt onduidelijk is door wie ze gearresteerd zijn. Dit geeft diplomaten die bekend zijn met Soedan een zeer ongemakkelijk gevoel. Waar komt de aanscherping van de evacuatieregels vandaan, waardoor deze mensen buiten de boot vielen? En waarom zijn de mensenrechten de laatste jaren niet meer met de Soedanese regering besproken? Het zijn beleidswijzigingen die in de Tweede Kamer nooit aan de orde gekomen zijn.

‘Wij dachten dat ons werk gebruikt werd om leger, politie en islamisten tot de orde te roepen’, zegt een activiste. Vol ongeloof schudt ze haar hoofd. ‘Maar ze deden er dus vrijwel niets mee? En nu laten ze ons in de steek?’

Mensen eventueel nu nog uit Soedan evacueren is lastig. De hoop van John is echter inmiddels vervlogen. De Soedanees kreeg asiel in Nederland nadat zijn dorp in de Nuba Mountains was platgebrand en uitgemoord. Tien jaar geleden, net voor hij Nederlander had kunnen worden, keerde hij terug naar Khartoem om voor zijn zieke moeder te zorgen. Tijdens de gevechten in april werd hun huis vernietigd en nu zitten ze ondergedoken in een piepklein schuurtje achter de puinhoop van hun eigen huis.

John is met zijn Nubische achtergrond, ondanks zijn vijftig jaar, doodsbang dat hij geronseld wordt om te vechten voor de paramilitaire Rapid Support Forces (RSF). Dus hij durft de straat niet meer op. Terwijl hun water, geld en eten op is. Ook de hoop dat Nederland toch nog iets voor hem en zijn moeder kan betekenen, gaf hij op: Het evacuatieteam reageert in het geheel niet meer op zijn oproepen. Formeel terecht: John koos er zelf voor om terug te gaan om voor zijn zieke moeder te zorgen, dus hij kreeg nooit een Nederlands paspoort, hij had slechts een Nederlands reisdocument.

Dan zijn er ook nog de ongeveer tien asielzoekers die door Nederland werden afgewezen, teruggestuurd en soms direct bij aankomst in Soedan werden gemarteld. De IND had de stroom rapporten van deskundigen over hun martelingen niet mogen negeren, zo blijkt uit een recente uitspraak van ’s lands hoogste rechter. Daarmee werd ook duidelijk dat deze mensen niet teruggestuurd hadden mogen worden. De staatssecretaris van Asiel heeft dit echter nog steeds niet gerepareerd.

De evacuatie uit Soedan is niet te vergelijken met die uit Afghanistan, stelt het ministerie. Dat klopt. Toen was Buitenlandse Zaken nog de baas, gesteund door een minister die geloofde in mensenrechten. Toen probeerden we dus nog zoveel mogelijk de mensen die mogelijk gevaar liepen vanwege hun band met Nederland eruit te krijgen. En gingen we daar achttien maanden mee door.

Nu wordt het beleid bepaald door de IND, beleid dat vooral gericht is op het beperken van de asielinstroom. Het gevolg: Soedanezen met een Nederlands paspoort, Soedanezen die hier eigenlijk asiel hadden moeten krijgen en door Nederland gesteunde mensenrechtenactivisten moeten het zelf uitzoeken. Onder het nieuwe evacuatiebeleid laat Nederland ze allemaal vallen.

Lees ook: