Heel kort is het, aan het eind van het tweede stadionconcert in München, dat de zanger het schandaal rond zijn persoon aanroert; de enige keer tot nu toe. De dreunende gitaren zijn verstomd, de zes bandleden knielen naast elkaar met gebogen hoofd, en dan staat Till Lindemann op en zegt, verrassend kalm na zijn woeste erupties van de afgelopen twee uur: ‘We hadden enorm geluk met het aangekondigde onweer. Geloof me, dat andere zal ook overtrekken.’

Gejuich uit het Olympia-stadion. Ze zijn wel wat gewend, de fans van Rammstein, de succesvolste Duitse band in binnen- en buitenland. In de dertig jaar dat de band bestaat was provocatie altijd al het handelsmerk, schandaal de beste reclame. Zo liep het bij de omstreden ‘concentratiekamp’-trailer bij het nummer Deutschland uit 2019, zo ging het bij de enorme spuitende penis op het concertpodium bij het lied Pussy, die al sinds 2009 op het repertoire staat. Dus: waarom zou het deze keer, met ‘dat andere’, niet goed verlopen?

De kwestie begon eind mei met de 24-jarige Ierse Shelby Lynn, die het vermoeden heeft dat ze na een Rammstein-concert in Vilnius is gedrogeerd, met als doel dat ze seks had met de zestigjarige Lindemann. Toen ze geschokt zei dat ze dat niet wilde, zou hij boos zijn geworden, al drong hij verder niet aan. De volgende dag ontdekte ze onverklaarbare grote blauwe vlekken op haar lichaam. In de weken erna werden meerdere, meestal anonieme getuigenissen van jonge vrouwen gepubliceerd die soortgelijke ervaringen met de zanger zeggen te hebben.

Overtrokken is het schandaal sindsdien allerminst. Nooit eerder is er zo’n enorme stroom van artikelen, video’s en podcasts over de band verschenen. Een petitie met zestigduizend handtekeningen probeert de drie uitverkochte stadionconcerten in Berlijn te laten verbieden. Even luid klinken echter ook de ontkenningen van de band en Lindemanns naaste omgeving, zoals van ex-vriendin Sophia Thomalla, die hem omschrijft als een ‘man die vrouwen beschermt’. En terwijl de Berlijnse justitie een strafrechtelijk onderzoek is gestart, richt de publieke aandacht zich ondertussen op een dieper maatschappelijk probleem dat achter de beschuldigingen zou liggen.

De titel op het omslag van het invloedrijke progressieve weekblad Der Spiegel van 9 juni is tekenend: ‘Till Lindemann. Het perverse groupiesysteem van een wereldster.’ In geuren en kleuren doet het blad de mechanismes van dit ‘systeem’ uit de doeken. Een ‘casting director’, een Russin, zocht specifieke meisjes voor de zanger uit. Ze deed dit in cafés, op Instagram en in ‘row zero’, vooraan bij het podium, waar knappe jonge vrouwen voor werden uitgenodigd. Deze vrouwen werden dan voor of na de concerten aan de zanger voorgesteld met als uiteindelijke doel hem seksueel van dienst te zijn – volgens sommige bronnen ook in de korte pauzes tijdens het concert, in een ‘black box’ onder het podium.

De publieke aandacht richt zich daarmee minder op mogelijk juridisch strafbare feiten als verkrachting, maar vooral op ‘machtsmisbruik’ in het algemeen. Het belang van de zaak zit niet in de strafrechtelijke relevantie, zoals een onderzoeksjournaliste het tijdens de ard-talkshow Hart aber fair formuleerde, maar in de ‘maatschappelijke relevantie’. Het schandaal zit volgens haar in het gedrag van de mannelijke popster tegenover jonge vrouwelijke fans; die worden weliswaar niet letterlijk tot seks gedwongen, maar wel zo geïntimideerd dat ze doen wat er van hen verlangd wordt.

Hoewel de beschuldiging van seksueel machtsmisbruik tegenover meer popsterren wordt geuit, had in Duitsland alleen Rammstein een dergelijk brede discussie kunnen losmaken. Voor de Duitse cultuurwereld stelt de Rammstein-discussie daarmee een fundamentele vraag op scherp: die over de grens tussen kunst en werkelijkheid.

Voor een van de Münchener concerten staat een klein groepje demonstranten dat een concertverbod eist. Een demonstrant heeft op haar megafoon een sticker met de woorden ‘nazi-frei’.

Dat er een connectie is tussen nazi’s en het seksschandaal is voor de demonstranten glashelder. Felix Klein, regeringscommissaris voor de bestrijding van antisemitisme in Duitsland, legde het verband ook al. ‘Antidemocratische discriminatie als antisemitisme, vrouwenverachting en racisme gaan vaak hand in hand’, zegt hij in een interview met de Berliner Morgenpost. Hij verwijst daarbij naar de omstreden Deutschland-trailer uit 2019, waarin de bandleden zich als concentratiekampgevangenen hadden verkleed.

Een dergelijke beschuldiging heeft een lange geschiedenis. Altijd al heeft rond Rammstein het vermoeden gehangen dat ze aan de verkeerde kant van de moraal staan. Alleen: ze hebben zelf actief meegewerkt aan deze reputatie.

Je zou het begin ervan kunnen leggen bij hun ‘afkomst’. Die ligt niet in het toch nogal keurige popcircuit van West-Duitsland, maar in de punk-underground van de chaotische nadagen van de ddr. De Oost-Duitse bandleden vonden elkaar in het Berlijn van de jaren negentig, vermengden ddr-punk met westerse techno, en gingen vergenoegd op zoek naar een manier om te kunnen opvallen in hun nieuwe, herenigde land.

Hij construeert in zijn teksten en zijn optredens een archaïsch en anarchistisch universum

In het amusante boek Heute hat die Welt Geburtstag (2017), het autobiografische relaas van toetsenist Flake (uitgesproken als ‘Flaake’), is te lezen hoe simpel het eigenlijk ging. Terwijl in dit nieuwe Duitsland de moraal en het historische schuldbewustzijn tot steeds hogere hoogten werden gecultiveerd, koos de band er juist voor die moraal eens flink te provoceren. Rammstein speelde bewust de ‘Evil German’, zoals ze zelf later als slogan op merchandise-shirts lieten zetten. Er kwamen niet alleen ‘shockerende’ teksten over kannibalisme of necrofilie, maar ook expliciete verwijzingen naar militarisme, en in een muziekvideo zelfs stukjes uit Leni Riefenstahl-propaganda.

De beschuldiging dat ze hele of halve fascisten waren, volgde direct; aandacht van de media was verzekerd. Maar tegelijk groeide ook de fascinatie voor de moeilijk plaatsbare band, zeker ook in de cultuurwereld. Hun internationale doorbraak kregen ze niet voor niets in de duistere thriller Lost Highway van David Lynch (1997).

Met name Lindemann bleek de harde provocatie vakkundig te kunnen combineren met het vermoeden van een diepere artistieke boodschap. De woeste performer is óók de intellectueel die gedichten schrijft, Brechts Dreigroschenoper als inspiratie gebruikt en in 2018 meewerkte aan een toneeladaptatie van het Grimm-sprookje Hans en Grietje, door de kwaliteitsmedia bejubeld als ‘verstorende kritiek op het laat-kapitalisme’.

De Berlijnse krant Der Tagesspiegel omschreef Lindemann, zoon van een cultuurjournaliste en een kinderboekenschrijver, eens als een erfgenaam van de ‘zwarte romantiek’. Hij construeert in zijn teksten en zijn optredens een archaïsch en anarchistisch universum, waarin het gaat om menselijke afgronden en diepe driften, om seks, dood en chaos. En eigenlijk, zou je kunnen zeggen, past ook deze zwarte wereld uitstekend bij Duitsland. De romantiek is hier tenslotte uitgevonden, begin negentiende eeuw. Maar het naoorlogse Duitsland heeft tegelijk altijd problemen gehad met deze zwarte kant van de romantiek, omdat die wordt geassocieerd met de ontsporing van de Duitse cultuur begin twintigste eeuw.

Lindemann blijkt deze permanente Duitse zorg weinig te kunnen schelen, en hij bespeelt de schaduwkant van de moraal telkens weer met zichtbaar genoegen. Met hem aan het hoofd ensceneert Rammstein zijn concerten als een soort boosaardige opera, bombastisch, opzwepend en theatraal. Met zijn massieve lichaam en zijn dreigend rollende ‘r’ speelt hij met verve de rol van de Evil German, de verpersoonlijking van Teutoons testosteron. Maar al marcheert Lindemann over het toneel in een soort militair kostuum, hij doet dat dan weer zo houterig, rolt er zo grotesk bij met zijn ogen, dat hij volgens filosoof Slavoj Žižek vooral een soort rockvariant is van Charlie Chaplins Great Dictator, waarmee hij ‘op obscene manier de fascistische utopie saboteert’.

Dit vermoeden van ironie en theatrale dubbelzinnigheid heeft bij de strenge Duitse cultuurkritiek gaandeweg gezorgd voor een soort rust rond Rammstein. De band heeft zelf nooit graag de eigen muziek willen uitleggen, maar liet met meerdere acties ondertussen wel zien heus aan de juiste kant van de moraal te staan.

In 2001, op het hoogtepunt van de nazi-beschuldigingen, bracht Rammstein het lied Das Herz schlägt links uit, waarmee de progressieve politieke overtuiging verzekerd leek. In 2019, toen de verontwaardiging over de Russische omgang met homoseksuelen op haar hoogtepunt was, kusten twee Rammstein-bandleden elkaar tijdens een optreden in Moskou demonstratief op de mond. En na de aanvankelijke opwinding bleek ook de concentratiekamptrailer uit 2019, bezien in de gehele muziekvideo, kritisch bedoeld.

Zo bezien is het niet vreemd dat ook Lindemanns solomuziekprojecten de afgelopen jaren werden geaccepteerd als artistieke uitingen van een zwart-romantisch ‘podiumpersonage’. De grenzen werden hierin alleen nog wel flink verlegd, met name rond het thema ‘seks, macht en geweld’. Lindemann nam bij het lied Till the End zelfs een expliciete pornovideo op, waarin hij zelf de mannelijke hoofdrol in een SM-orgie speelt. Ook in zijn gedichten verwerkte hij dit thema, zoals in Wenn du schläfst, waarin hij fantaseert over seks met een gedrogeerde – ‘etwas Rohypnol ins Glas’ – vrouw. Dit gedicht veroorzaakte bij verschijning in 2020 al een klein schandaal. Zijn uitgeverij, het gerenommeerde Kiepenheuer & Witsch, verwees toen nog naar de kunstvrijheid; de critici zouden het ‘lyrische ik’ en de persoon Lindemann met elkaar verwarren.

Maar precies die grens tussen kunst en werkelijkheid blijkt na de recente beschuldigingen ineens onhelder – niet alleen voor justitie, maar ook voor de band zelf. In zijn autobiografie gaat Flake al in op Lindemanns toenemende excessen, en recent schreef ook Rammstein-drummer Christoph Schneider op zijn Instagram-account over de vervreemding tussen band en zanger, die ‘zijn eigen bubbel heeft geschapen. Met eigen mensen, eigen party’s, eigen projecten.’

Trekt het schandaal weer over? Tot nu schrikken de beschuldigingen over het ‘perverse groupiesysteem’ de meeste fans inderdaad niet af, zo blijkt uit peilingen bij concerten. Sterker: afgelopen maand zijn de verkoopcijfers van de band flink gestegen. Er zijn geen concerten afgezegd. Wel heeft de uitgeverij de dichtbundel uit 2020 uit de handel genomen.

Maar zelfs als zou blijken dat Lindemann geen strafbaar feit heeft gepleegd, de vermoedens over de zanger hebben de beleving van zijn kunst wel beïnvloed. Heel normaal was het dat vijftigduizend fans in een stadion meebrulden met een tekst als ‘Bück dich, befehle ich dir’, al was het allen duidelijk dat het om een SM-fantasie ging. Nu heeft de Duitse YouTuber Kayla Shyx voor een miljoenenpubliek beschreven hoe Lindemann er volgens haar ook écht van zou genieten seksuele macht over jonge vrouwen uit te oefenen. Kunst en werkelijkheid blijken elkaar té dicht te zijn genaderd. De schuimspuitende penis is, na bijna vijftien jaar, van het podium gehaald.