In 1933 deed de dichter Osip Mandelstam iets wat zijn vrouw Nadezjda later zou beschrijven als een aanzet tot zelfmoord. Hij schreef een gedicht waarin hij Stalin belachelijk maakte. Dat hij het gedicht slechts mondeling had gedeeld met een handjevol vertrouwelingen deed niet af aan de ernst van zijn daad. Osip werd opgepakt.

Er moest een dossier worden opgebouwd. De bewijslast lag namelijk niet hoog, maar breed; het gelijk was evenredig aan de grootte van de berg papierwerk. In haar Herinneringen vraagt Nadezjda Mandelstam zich af of de communistische papierschuivers bezeten waren door een inktduivel ‘die zich niet met de wet voedt maar met vorderingen, en tonnen papier opslokt’.

Op Loebjanka werd Osip wekenlang verhoord door NKVD’ers die hun liefde betuigden voor poëzie en hem met hun dialectische spelletjes letterlijk tot waanzin leidden. Hij werd uiteindelijk verbannen naar het ver gelegen Tsjerdyn en later Voronezj; volledig weggerukt uit zijn oude leven. Dat vonnis werd zelfs in eigen kring door velen nogal laconiek ontvangen.

Natuurlijk was het absurd om iemand te straffen voor een gedicht. Maar gezien de situatie: had Osip zich niet moeten inhouden? Had de straf niet veel erger kunnen uitvallen? Had hij niet eigenlijk geluk gehad? Toen Osip een tweede arrestatie in 1938 niet overleefde, was men ook niet verrast. De verwachting beweegt mee met de tijd.

In februari 2021 zat ik in de rechtszaal toen de procureur gepassioneerd samenvatte hoe Aleksej Navalny had verzuimd om zich regelmatig bij de politie in Moskou te melden zoals van hem, als iemand met een voorwaardelijke straf voor fraude, werd verwacht. Dat Navalny net een vergiftiging had overleefd en in een Berlijns ziekenhuis voor zijn leven vocht, was bijzaak. Hij kreeg negen jaar cel.

Dat waren, zoals Russen het noemen, de ‘vegetarische tijden’, waarin de theaterregisseur Kirill Serebrennikov werd berecht voor vermeende belastingontduiking en Volkskrant-correspondent Tom Vennink een inreisverbod kreeg van drie jaar vanwege oude administratieve overtredingen, zoals het niet op tijd registreren van zijn woonadres.

Vandaag werkt de inktduivel ongetwijfeld niet minder hard. Maar hij voelt er minder voor publiekelijk zijn kunsten te vertonen.

Begin augustus werd Navalny alweer veroordeeld, ditmaal voor het eerst openlijk vanwege zijn politieke activiteiten, voor ‘extremisme’. Het bewijs besloeg naar verluidt 196 delen, en omvatte onder andere de tekst van een rapliedje over de oppositiepoliticus. Ik zeg ‘naar verluidt’ omdat de zaak besloten was voor publiek en pers.

Om de vonniszitting bij te wonen waren tientallen journalisten, waaronder ikzelf, afgereisd naar Melechovo, een dorp op zo’n vier uur rijden van Moskou. Achter de gevangenispoort wachtte ons een soort hindernisparcours. Eerst moesten we ons melden bij een loket, wааr achter het glas één bonk spieren, gezicht bedekt door een zwarte balaclava, onze gegevens overschreef. Daarna werden we een voor een naar voren gehaald om onze spullen op een vlonder te leggen zodat een nogal ongelukkig uitziende hond eraan kon snuffelen.

Een paar meter verderop wachtten weer een andere bewaker en een andere hond, en werd hetzelfde proces herhaald. ‘Waarom twee keer? Zou de ene hond iets kunnen oppikken wat de ander niet ruikt?’ vroeg een collega mij. Geen idee.

In een bakstenen bijgebouw namen we in een kleine, benauwde kamer plaats voor een televisiescherm wаarop een lege ruimte te zien was die leek op een gymzaal. Daarin stonden een paar rijen stoelen, bedoeld voor toeschouwers die nooit zouden verschijnen. De stoel, niet de mens, stond hier symbool voor het publieke overzicht.

Na drie kwartier – onze gezichten rood, onze ruggen nat van het zweet – verscheen Navalny eindelijk in beeld. Het geluid stond nog steeds op mute, maar gelukkig is Navalny een meester van de non-verbale communicatie. Als de populairste jongen van het schoolplein liep hij af op zijn medeverdachte Daniel Kholodny, die Navalny’s YouTube-streams verzorgde, schudde hem de hand, ging zitten, leunde ontspannen achterover en maakte een praatje.

Al snel kregen ze gezelschap van hun advocaten en stonden ze op. Blijkbaar was de rechter binnengelopen, maar die bleef buiten het blikveld van de camera. Er verscheen wat geluid, maar het was onverstaanbaar. Zo’n twintig minuten later werden de mannen weer weggeleid en was het voorbij.

‘Negentien!’ riep een van de Russische journalisten. Jaar celstraf, dus. Maar niemand die het zeker wist. De woordvoerder van het Moskouse stadsgerecht kon ons geen duidelijkheid verschaffen. We moesten hun Telegram-kanaal maar in de gaten houden.

Drie dagen later verscheen daarop inderdaad een bevestiging van het vonnis – negentien jaar cel in een strafkolonie voor gevaarlijke recidieven en tien jaar internetverbod – waarna het bericht weer subiet werd gewist.

Terug bij de strafkolonie stond buiten de gevangenis een tiental Navalny-aanhangers in de brandende zon te wachten. Velen van hen hadden er uren, sommigen dagen, voor vrij moeten maken. Ze hielden geen protestborden omhoog en scandeerden geen leuzen. Hun protest zat hem in hun aanwezigheid.

‘Dit zou niet mogen kunnen gebeuren’, vertelde de achttienjarige Roman mij. ‘Daarom ben ik hier.’ Zo simpel was het. Toen ik hem vroeg of zo’n protest zin had, keek hij mij onbegrijpend aan.

Terwijl wij in de gevangenis in het zweethok zaten, waren zij stuk voor stuk benaderd door de politie die hun gegevens noteerde.

Twee dagen later werd ik door het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken geïnformeerd dat voor het eerst in tien jaar mijn visum niet verlengd werd. Het besluit was genomen door de ‘bevoegde instanties’, een term die vaak wordt gebruikt voor de veiligheidsdiensten. Volgens het internationaal recht was men mij geen reden of uitleg verschuldigd.

Ik kreeg zes dagen om mijn leven in te pakken.

Je kunt, en moet, je zegeningen tellen. Vennink kreeg drie dragen om te vertrekken. Een andere vriend en collega, Evan Gershkovich, zit vast wegens spionage en Russen worden bij bosjes beschuldigd van hoogverraad in gesloten zaken. De komende weken verwacht ik te horen dat het nog zoveel erger had kunnen zijn. En dat onafhankelijke journalistiek in Rusland onmogelijk is, ondanks de tientallen collega’s die daar nog steeds fantastisch werk leveren.

Maar in de lage verwachting schuilt de normalisatie van het abnormale.

En dus zeg ik: ik ben onprettig verrast.