De Vlaamse auteur David Van Reybrouck schreef een bezorgd opiniestuk, onder de titel ‘Fascisme, veel mensen hebben er gewoon zin in’. We moeten ons inderdaad zorgen maken om de democratie, zeker die in de Verenigde Staten. Veel landen waar de democratie ingeperkt wordt kennen eenzelfde patroon. Democratisch verkozen leiders knechten de democratie door eerst tegenmachten te ontmantelen (rechters, vrije media, universiteiten). Uiteindelijk blijft de democratie over als een lege huls, waarbinnen er nog wel verkiezingen bestaan maar van een gelijk speelveld voor de oppositie geen sprake is. Politicologen noemen dit ook wel electorale autocratieën. Voorbeelden zijn er helaas te veel, zoals Hongarije en India. Ook de V.S. dreigen die kant op te gaan.

Terechte zorgen dus. Maar Van Reybrouck gaat verder. Zo schrijft hij dat “onderzoek na onderzoek heeft aangetoond dat overal in het Westen het enthousiasme voor democratie verdwijnt. Al vijftien jaar lang kalft het vertrouwen af.” Onderzoek na onderzoek, overal, en al vijftien jaar? Van Reybrouck moet weten dat dit niet klopt.

Wantrouwen in de politiek

Om te beginnen: Wantrouwen in de politiek is inherent aan de democratie. Het is een tweeledig zwaard. Aan de ene kant is het zelfs een democratische kracht, omdat het de democratie scherp houdt. Aan de andere kant kan het een risico zijn, wanneer burgers bereid zijn om op de korte termijn de democratie wat in te perken om hun gelijk te halen.

Maar is dat wantrouwen groter dan voorheen? Er is genoeg onderzoek voorradig. Maar dat steunt de stelling van Van Reybrouck niet. Al zestig jaar wordt beweerd dat het vertrouwen in de politiek en de democratie structureel daalt, en in crisis is. En zelfs na al die tijd is het bewijs daarvoor op zijn best onduidelijk. Sommige studies vinden bewijs voor zo’n daling, andere niet. De meest recente, omvattende studie van een team onderzoekers uit Southampton toont wereldwijd, over alle landen en decennia heen, gemiddeld een lichte daling. Maar de fluctuaties op kortere termijn, en de verschillen in trends tussen landen zijn wezenlijker.

Als we rekening houden met hoe de overheid presteerde in deze periode, zijn de meeste fluctuaties in vertrouwen simpelweg in overeenstemming met die in de betrouwbaarheid van de overheid. Alleen in Spanje en Frankrijk zijn er dan duidelijke aanwijzingen voor een langdurige en disproportionele daling van het vertrouwen na circa 2010.

Tevredenheid met de democratie

Laten we dan kijken naar de tevredenheid van burgers met het functioneren van de democratie. Het is een andere maat, maar met min of meer hetzelfde beeld. Wereldwijd is de dominante trend licht negatief, volgens onderzoekers uit Cambridge. Maar dat zit vooral in de grote landen. In ons deel van de wereld zijn er juist meer landen waar de tevredenheid steeg dan daalde sinds de jaren 90.

Hoe zit het dan in Nederland specifiek? Het SCP laat al lange tijd trendloze fluctuaties zien in de tevredenheid met de democratie. Zie in deze kennisnotitie, bijvoorbeeld, de uitkomsten van de Eurobarometer die al sinds de jaren 70 worden verzameld. In Nederland vallen een paar zaken op: 1. De soms forse pieken en dalen; 2. de dominante trend sinds de jaren 70 die positief is, niet negatief; en 3. een flinke dip sinds 2021.

Wantrouwende burgers zijn niet autoritairder

De suggestie van Van Reybrouck klopt dus niet. Het is niet zo dat ‘onderzoek na onderzoek’ laat zien dat ‘overal in het Westen’ het vertrouwen ‘al vijftien jaar’ wegebt.

Maar als dat wél het geval was, zou dat dan een goede verklaring zijn waarom meer autoritaire en populistische leiders worden verkozen? Met deze vraag wordt het pas echt interessant. Aan de ene kant leidt toenemend wantrouwen er inderdaad toe dat mensen eerder op populistische partijen stemmen. Maar aan de andere kant is het opvallend dat mensen die het vertrouwen in de politiek verliezen, zich (tegen mijn verwachting in) *niet* meer aangetrokken voelen tot autoritair leiderschap. Althans niet in de onderzoeken die ik met collega’s over de periode 2017-2020 en 2020-2021 heb uitgevoerd. Wantrouwen leidt tot steun voor meer directe democratie, maar niet tot meer steun voor democratisch of ondemocratisch autoritarisme.

Wantrouwen in de politiek is van alle tijden, net als het idee dat dat wantrouwen nu echt een hoogtepunt bereikt zou hebben. Er bestaat een duister randje aan de publieke opinie die bereid is om democratische procedures tijdelijk opzij te schuiven om zo het eigen gelijk door te kunnen duwen. Maar we moeten niet denken dat dat nu wezenlijk anders is dan vroeger.

Door elites gedreven

Van Reybrouck schrijft “Diezelfde Trump had in de jaren zestig of zeventig geen schijn van kans gemaakt, echt zero, ook niet bij de Amerikaanse kiezer.” Ik betwijfel die uitspraak. Natuurlijk, het is speculeren. Maar in 1968 won George Wallace als onafhankelijke presidentskandidaat voor de American Independent Party 5 staten en ruim 13% van de uitgebrachte stemmen. De potentie bestond toen ook al. Het grote verschil met nu? Trump nam deel binnen een van de twee dominante partijen, Wallace als een uitdager binnen een derde partij. Trump kon de Republikeinse partij succesvol overnemen, doordat meer gematigde Republikeinen – eerst in 2016, maar ook in de jaren daarna – bereid waren democratische en politieke normen op te rekken, na decennia van grote politieke polarisatie. Levitsky en Ziblatt beschrijven hoe relatief gematigde politici bij herhaling bereid zijn gebleken om radicale en zelfs antidemocratische politici en partijen aan de macht te brengen.

De ontmanteling van de democratie vindt plaats door democratisch verkozen leiders die diezelfde democratie willen knechten. Dát is het grote, zorgelijke verhaal. Die analyse legt allereerst een zware verantwoordelijkheid bij gematigde politici die de democratie zeggen te onderschrijven. Zij moeten de democratische normen ondubbelzinnig – in woord en in daad – uitdragen. Het legt daarnaast ook een verantwoordelijkheid bij kiezers die de democratie wel zéggen te onderschrijven, maar voor wie die democratie in het stemhokje van secundair belang is.

Maar laten we niet doen of dat nieuw is.

Afbeelding: Bron